چکیده:
استان آذربایجان بخصوص تبریز را،خاستگاه انقلاب مشروطیت میشمارند.انتشار روزنامهها در این استان،در پیشرفت مشروطه تأثیر زیادی داشت.علیقلی صفراف نویسنده،شاعر،طنزپرداز و منتقد-که خود راپورتچی و مورد اعتماد محمد علی میرزا بود-فعالیت سیاسیاش را با انتشار«شبنامه»از سال 1310 ق./1893 م.آغاز کرد و در سال 1316 ق./1899 م.روزنامهء احتیاج را منتشر ساخت و پس از توقیف،ادامهء آن را با نام اقبال چاپ کرد.در سال 1325 ق./1907 م.به انتشار روزنامهء آذربایجان اهتمام ورزید.روزنامهء آذربایجان،دارای 4 صفحه تصویر کاریکاتوری بود و 4 صفحه متن ترکی و فارسی.پس از تعطیل شدن آن،روزنامهء حشرات الارض را، میرزا آق بلوری تأسیس کرد که همان سبک و سیاق را داشت.این روزنامهها،حاوی مطالب انتقادی و تصاویری همسنگ با روزنامههای کشکول و ملا نصر الدین تفلیس و باکو بود و مبرهن است که چاپشان در آن هنگام از تاریخ ایران،کار سادهای نبود.
خلاصه ماشینی:
"مهم این است که امروز صاحب همتی که قلم توانائی داشته باشد چون رحیم رضازادۀ ملک-که اشراف خوبی به تاریخ انقلاب مشروطه در آذربایجان دارد-مجموعۀ آنچه را سید احمد کسروی فرصت ثبت و ضبط نیافته،به صورت تکملهای بر دو اثر کسروی بیفزاید و در اختیار دوستداران تاریخ ایران بگذارد.
»2 بعد از آنکه به دستور محمد علی میرزا ولیعهد و امیر نظام گروسی حاکم تبریز،روزنامۀ احتیاج پس از انتشار هفت شماره تعطیل شد،صفراف به جای روزنامۀ احتیاج،روزنامۀ اقبال را منتشر کرد.
محمد صدر هاشمی زیر شمارۀ ردیف 172 کتاب خود،به معرفی روزنامۀ اقبال که بعد از احتیاج، صفراف آن را منتشر کرده،نوشته است: «روزنامۀ اقبال،در شهر تبریز به مدیری علیقلی معروف به صفراف،بهطور هفتگی تأسیس و با چاپ سنگی منتشر شده است.
نقاشیهای روزنامههائی که با قلم حسین طاهرزادۀ بهزاد ترسیم شده،به قرار زیرند: تبریز؛روزنامۀ آذربایجان،به مدیریت حاجی میرزا آقای بلوری و منشیگری علیقلی صفراف (همین روزنامه که این مطلب دربارۀ آن قلمی شده است.
در هر صورت،روزنامۀ آذربایجان جای مخصوصی در تاریخ روزنامهنگاری ایران بخصوص استان آذربایجان دارد و از نظر مطالب انتقادی و تصاویر انتقادی،همسنگ روزنامۀ ملا نصر الدین تفلیس و باکو است،با این فرق که روزنامۀ ملا نصر الدین در آن اوقات محیط بهتری برای عرض وجود و انتشار داشته است؛اما روزنامۀ آذربایجان در یک محیط ناآرام و خفقانآور منتشر میشده است.
توانائی علیقلی صفراف بود که روزنامۀ آذربایجان را یکی از بهترین و برجستهترین روزنامههای منتشره در ایران کرد و در آن اوضاع آشفته،توانست نزدیکبهیک سال 20 شمارۀ آن روزنامه را منتشر کند."