چکیده:
سنائی اولین شاعری است که تصوف و زهد و عرفان را به صورت جدی وارد شعر فارسی کرد و این میرساند که مسائل عرفانی در تکوین جهان بینی وی نقش مؤثری داشته است.
بازتاب جهان بینی عرفانی سنائی در قالب مباحث توحیدی،ستایش انبیاء و اولیاء حق، بیان نکات برجسته زندگی اصحاب و انصار پیامبر(ص)و مشایخ بزرگ،مبارزه با نفس،مهار نمودن حرض و آز،اعراض از دنیا،ترک خودپرستی،تشویق به سیر و سلوک،تحصیل ایمان،عشق و...در «حدیقه الحقیقه»اثر مهم و ارجمند وی نمایان است.
پیام و هدف سنایی در این اثر بر محور توحید،زهد و عشق استوار است که در پناه شریعت و از طریق درون بینی و ترک ظواهر،قابل حصول است.
یکی از زمینههای عرفانی سنایی مرگ به اختیار و اراده و بیاعتنایی تام و تمام نسبت به دنیاست که تقریبا در همه جای حدیقه به چشم میخورد.در کنار عقاید عرفانی سنایی اندیشههای کلامی و فلسفی او نیز باید مطمح نظر باشد چون این قبیل افکار در ساختار جهانبینی او مؤثر بوده است.در این مقام ما با شاعری مواجه هستیم که مسائلی چون قضا و قدر،قدم قرآن،قدیم یا حادث بودن صفات الهی،لامکان بودن عرش و...را با استادی تمام مورد بحث قرار داده است.همچنین به مذهب و مرام اعتقادی سنایی در عرصه شریعت که در جهانبینی و کیفیت تفکر او مؤثر بوده است، باید توجه کرد.در این زمینه نظرات مختلف در مورد شیعه یا سنی بودن او مورد تجزیه و تحلیل واقع شده است.
خلاصه ماشینی:
"از آنجا که بخشی از پیچیدگیها و ابهامات ابیات حدیقه به تفکر عرفانی و بینش صوفیانه سرایندهء حکیم و عارف والامقام آن کتاب ارجمند مربوط میشود و از این جهت که گرایش و توجه سنایی به زهد و عرفان و تصوف موجب گردید تا دیدگاهی جدید و نو نسبت به جهان و کل هستی پیدا نماید و تلقی و برداشت تازهای از دنیای بیرون و درون داشته باشد،ضروری است که این تفکر و جهان بینی خاص بیش از آنچه تاکنون مطرح بوده است،مورد توجه و تأمل واقع گردد.
مجدودین آدم سنائی،دیوان اشعار،پیشین،ص 191 استوار اصول عقاید اهل سنت و جماعت مییابیم که از دیدگاه اشاعره به اظهار نظر میپردازد:«مقدسی که قدیم است از صفات کمال منزهی که جلیل است بر نعوت جلال صفات قدس کمالش بری ز علت کون نمای بحر لقایش بداده فیض وصال»1 با وجود این در آثار و اشعار سنایی مباحث و موضوعات فراوانی مطرح شده است که از گرایش شدید او به آئین تشیع حکایت دارد.
مجدودین آدم سنائی،حدیقه،پیشین،ص 247 به گونهای دیگر و با کیفیتی کاملا متمایز از کیفیت مدح دیگران،ارادت خالصانه و پاک خود را نسبت به آن امام بزرگوار به نمایش میگذارد و بخصوص آن که در این مورد مدایح خود را با ابیاتی شروع میکند که محتوای آن ابیات گویای مسائل مهمی است و جای دارد مورد تأمل و تعمق بسیار واقع گردد:«ای سنائی به قوت ایمان مدح حیدر بگو پس از عثمان با مدیحش مدایح مطلق زهق الباطل است و جاء الحق»1 همچنین او در بخش پایانی حدیقه که به شهادت برخی از ابیات،باید در سالهای آخر عمرش تنظیم شده باشد نظرات صریحتری را در مورد مذهب و مرام خود ابراز میدارد."