خلاصه ماشینی:
در این دوره رشتههای علوم و فنونیکه متداول شده و مورد تعلیمط و تعلم قرار میگرفت عبارت بود از نحو،معانی و بیان،لغت،فقه،اصول،حدیث،تاریخ، رجال،طبقات و امثال آنها با وجود اینکه از علوم عقلی نیز سرمایه گرانبهائی از راه ترجمه و تفکر و تألیف فراهم شده بود،اما چون از طرف حکومت عباسی برای ترویج و تدریس آن اعمال نفوذی نمیشد لذا نمیتوانست رواج عام پیدا کند.
شاید خوانندگان از اینحرف تعجّب نمایند که ابن المعتز عباسی که واضع علم بدیع است در شعر و شاعری با ابو نواس و بشار همپایه بود و نیز ابو فراس که در سخنسرائی نابغهء عصر خود شمرده میشد هر دو جزو فرمانروایان کشورها بشمار آمده و یا حکیم بو علی سینا و محقق طوسی دارای رتبهء بلند وزارت بودند روش آموزش.
چنانکه علامهء ابن خلدون در مقدّمهء تاریخ خود مقالهء مخصوصی دارد که عنوانش این است:«حملة العلم فی الاسلام اکثرهم العجم» 2-آموزش محدود بمساجد و خانقاهها یا مدرسهای خاصّ علما نبود بلکه وزیران و امیران و سران سپاه و بالاخره مردم هر طبقه به کار تعلیم و تعلم میپرداختند چنانکه بو علی سینا حتی در اوقات وزارتش باکثرت مشاغل وزارتی عدّهء زیادی دانشجو را نزد خود پذیرفته و تدریس مینمود.
(4)ترجمهء حافظ جلال الدین سیوطی (5)نفح الطیب جلد اول ص 131 در کار نبود مگر اینکه قرآن مجید و حدیث نبوی بدینزبان بود و همین قضیه سبب شده است که در مدت هزار و سیصد سال زنده بماند ولی چقدر جای افسوس است که این مراقبت و توجه شگفتانگیز پژوهندگان را از آموختن زبان عربی متداول بکلی محروم داشت.