خلاصه ماشینی:
"بررسی زندگی و افکار شیخ فضل الله نوری،از زاویهء دیگر نیز(که این مقاله،به منظور آن گرد آمده)خالی از فایده و عبرت نیست،و آن بازکاوی نقش وی به مثابهء یک«مصلح»پر تکاپو و تأثیرگذار در تاریخ معاصر است؛شخصیتی که-حتی اگر افکار و رفتارش را صائب ندانیم -باید بپذیریم که با مبارزات خویش بر سیر تاریخ کشورمان در عصر مشروطیت و پس از آن تأثیر نهاده و حتی پس از گذشت 70 سال از مرگ،بحثهای بسیاری را در دوران انقلاب اسلامی برانگیخته است.
آرتور نیکلسون سفیر انگلیس در دربار تزار،در تلگراف به ادوارد گری وزیر خارجه بریتانیا(مورخ 18 مارس 1909 یعنی حدود 5 ماه قبل از شهادت شیخ)،با اشاره به تصمیماتی که در لندن و پترزبورگ بر ضد شیخ در جریان بود،هشدار روسها را چنین منعکس میسازد: در مورد شیخ فضل الله باید به این نکته توجه داشت که این مجتهد،نه تنها در محافل محافظهکار[-مخالفین مشروطه]بلکه در میان عناصر میانهرو[-مشروطهخواهان معتدل و غیرافراطی]نیز نفوذ زیادی دارد و جلب همکاری او برای موفقیت اصلاحات طرحریزی شده [-تجدید مشروطه و مجلس]اجتنابناپذیر است.
»165 برای آشنایی با نقش اصلاحی که شیخ فضل الله در طول جنبش مشروطه ایفا کرد،بایستی روند پرنشیب و فراز این جنبش را از آغاز تا زمان شهادت شیخ،مورد دقت و ملاحظه قرار داد:جریانی که به نام مشروطه در تاریخ کشورمان معروف شده،خود مسبوق به نهضت اصیل، اسلامی و مستقل عدالتخانه بود که رهبری آن به عهدهء علمای دین(بالاخص شیخ فضل الله) قرار داشت و مقصد عمدهاش نیز تأسیس عدالتخانه بود،یعنی تأسیس مجمعی از نمایندگان طبیعی اصناف و طبقات مردم که به شور بنشینند و برای دوایر دولتی،قانون بنویسند،تا به خودکامگیهای دولت و دربار پایان داده شود."