چکیده:
تشکیل نخستین دودمان شاهی در تاریخ ایران ـ مادها ـ زمینه ی پیدایش موجودیتی سیاسی، اجتماعی و جغرافیایی را فراهم ساخت که بر پایه ی مولفه هایی اساسی چون، سرزمین ـ جغرافیا و حکومت استوار بود. این موجودیت در دوره ی ساسانی با نام ایران و ایرانشهر جلوه ای ویژه یافت. فروپاشی نظام ساسانی موجب شد که این موجودیت مستقل در کلیتی یکپارچه به نام دارالاسلام یا امت اسلامی ادغام گردد. تبیین نظریه سلطنت مبتنی بر اندیشه های ایرانی و رویکرد نخبگان و دیوان سالاران ایرانی به چنین تفکری فرازهای مهمی در فرایند چالش با خلافت پدید آورد؛ با این وجود سقوط خلافت عباسی و تشکیل حکومت ایلخانان فرصت ویژه ای برای بازپرداخت مفهوم ایران و ایرانشهر در دوران اسلامی به وجود آورد. مقاله ی حاضر به کوشش های یکی از نخبگان و دیوان سالاران ایرانی این دوره یعنی رشیدالدین فضل الله همدانی را براساس مطالب کتاب جامع التواریخ او مورد بررسی قرار می دهد.
خلاصه ماشینی:
"مقالهی حاضر در بررسی زمینههای بازنماییمفهوم ایران در دورهی ایلخانی با تکیه بر کتاب ارزندهی جامع التواریخ مهمترین اثر رشید الدین در قالب گفتارها و منطق بیان تاریخی نویسنده به شناسایی مفهوم ایرانو ایرانزمین و نهاد شاهی منطبق با فرهنگ ایرانی به عنوان مبنای هویت سیاسیایرانی در سدههای میانه میپردازد.
با رویکرد به شبیهسازی تاریخی واساطیری در برابر ایرانزمین مفهوم توران و تورانیان نیز به کار میرود و اگرچه در بررسی حوزهی مأموریت و لشکرکشی هلاکو در ایران و ذکر ملوک قلمروایرانی که به محض عبور هلاکو از جیحون جهت اظهار وفاداری نزد او رفتند وتابعیت او را پذیرفتند و پیشرفتهای نظامی او تا فتح بین النهرین و بغداد نشانمیدهد که منظور رشید الدین از ایران و ایرانزمین قلمرو معادل قلمروحکومتهای باستانی ایران است که بخش اصلی آن را سرزمینهای بین هرات تافرات تشکیل میداد و مناطقی فراتر از آن را که در مأموریت هلاکو مشخص شدهبود با ذکر نام بیان میکند که شاید یادآور سرزمینهای انیرانی قلمرو پادشاهانباستان ایران باشد.
رشید الدین در تبیین و توجیه این رویداد مهم تاریخی مینویسد: هرچند منگوقاآن را در خاطر مصور و مقرر بود که هلاکو خان بالشکرها که به وی داده و همواره در ممالک ایرانزمین پادشاه و متمکن آغاز،عنوان توران برای سرزمینهای ترک و مغولنشین شمال شرقی و شرقبه عنوان خاستگاه ایلخانان به کار میرود اما به تدریج در تعارضات ایلخانان ایرانو دشمنان جغتایی نوعی شبیهسازی با دشمنیهای ایران و توران اساطیری را نمودارمیسازد(رشید الدین،1373:976/2 و 1029)."