چکیده:
بحث از علم خدا یکی از مباحث کلیدی در فلسفهء اسلامی محسوب میشود و آراء متنوعی از سوی فلاسفه اهل نظر در اینباره مطرح گردیده است.یکی از این آراء نظر شیخ اشراق در این زمینه است.او از یکسو واجب تعالی را عین نور و ظهور بینهایت معرفی میکند و علم را همان ظهور میداند و از سوی دیگر حقیقت واجب تعالی را«صرف الوجود»و«کل الوجود»و«غنی مطلق»و«بینهایت»و«معطی همهء اشیاء و واجد حقایق آنها»میداند.بنابرین میتوان گفت که او نیز مطابق نظام فلسفی خویش به علم مطلق و پیشین واجب تعالی معتقد بوده و بر مبنای مکتب فلسفی خویش به اثبات آن نیز همت گماشته است.پس اشکالی تحت عنوان نفی علم پیشین و تفصیلی خداوند به اشیاء،متوجه او و نظام فلسفیش نمیشود.
مضاف بر آن،شیخ اشراق علم خدا به وجودهای عینی همهء اشیاء،اعم از مجردات و مادیات را علم حضوری مبتنی بر قهر و تسلط اشراقی میداند و هیچ موجود و ذره را از این علم و بصر خداوند،پنهان و مستور نمیداند.بنابرین همهء موجودات ممکن پس از ایجاد نیز مشمول علم حضوری و بصر فراگیر حق تعالی هستند.
تشریح نظر شیخ اشراق در ساحتهای فوق و گزارش اشکالات متأخرین به نظر او و نقد آن اشکالات بر پایهء نظام فلسفی حکمة الإشراق،وظیفهیی است که این مقاله عهدهدار انجامش است.
خلاصه ماشینی:
"21حکیم سبزواری-پیر و مکتب حکمت متعالیه-نیز نفی علم تفصیلی خدا در مرتبهء ذاتش را به اشیاء اشکالی اصلی نظر شیخ اشراق قلمداد کرده،اما علم اجمالی واجب تعالی در مقام ذات به حقایق اشیاء را مورد اتفاق همهء حکیمان الهی از جمله شیخ اشراق دانسته است.
بنابرین سخن نگارندهء اینست که قاعدهء بسیط الحقیقه بنحو منطقی و کلاسیک توسط شیخ اشراق اثبات نشده است،اما مضمون آن در باب واجب تعالی،در نظام فلسفی و آثار حکمی او وجود دارد و همین مضمون برای اثبات علم مطلق و لا یتناهی واجب تعالی در مقام ذات به«حقیقت حقیقتها»، کفایت میکند.
او در برخی از آثارش،نظیر اسفار،حدود چهار اشکال اختصاصی به نظریهء شیخ اشراق در باب علم تفصیلی واجب تعالی به اشیاء پس از ایجاد آنها،مطرح کرده است،75اما در برخی دیگر از آثار خود،نظیر مبدأ و معاد، نظر سهروردی را نزدیکترین نظریهها به حق بودن دانسته و طریقهء او را روشنی چشم حکما قلمداد کرده است،76 و تنها اشکال نظر او را نبود طرح علم تفصیلی پیشین حق تعالی در منظومهء فکری او دانسته است.
90 درباره اشکال اخیر ملا صدرا بر نظر شیخ اشراق، باید گفت که گرچه سخنان خود ملا صدرا دربارهء علم بیواسطهء خداوند به اشیاء مادی مختلف است و گاهی علم بیواسطهء خدا به چنین موجوداتی را بدلیل غیبت و احتجاب اجزاء آنها از همدیگر نفی میکند،91لکن مبانی فلسفی او و سخنان فراوان او در اینباره به ما میگوید که همهء موجودات نظام هستی حتی وجود هیولا نیز بحسب ظرفیت و سعهء وجودی خود از کمالات وجودی نظیر علم،قدرت و اراده برخوردارند و در نتیجه شایستگی حضور در محضر حق تعالی را دارند."