چکیده:
حساب جمل در ادب فارسی موضوعی است که تاکنون تحقیق علمی جامعی در باره آن صورت نگرفته است. اخیرا کتابی نسبتا مفصل به نام حساب جمل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی منتشر شده که حاصل بیست و پنج سال تلاش و تحقیق مولف آن است. در این کتاب علاوه بر مقدمه مولف، یادداشتی از عبدالحسین نوائی آمده است.
در مقدمه کتاب به انگیزه مولف، ماده تاریخ سازی، پیشینه ماده تاریخ، شیوه محاسبه ماده تاریخ و منابع مورد استفاده مولف اشاره شده است. در این مقدمه آمده است: «در محاسبات حساب جمل، نام جلاله «الله» را با دو لام آن به حساب می آورند ...؛ زیرا دو حرف لام آن نوشته می شود و بدون تشدید است. جای تعجب است که در نسخ خطی و چاپی قرآن و در هر کتاب دیگر که نام جلاله «الله» آمده است، تشدیدی هم بر آن قرار داده اند که به نظر نگارنده زاید است» (ص یب). این نظر را داعی الاسلام نیز، در اعتراض به رسم الخط این کلمه، نوشته است، با این تفاوت که او اعتقاد دارد یکی از دو لام «الله» زاید است و کلمه را باید به صورت «اله» نوشت (← فرهنگ نظام، ذیل «اله»). اما، هیچ یک از این دو وجه معتبر نیست؛ زیرا لفظ جلاله «الله» مرکب است از «ال» (نشانه تعریف) و «لاه» (قس: لاهوت) که لام حرف تعریف در مواجهه با حرف شمسی (لام «لاه») از تلفظ (نه از کتابت) ساقط و حرف بعد مشدد شده و لذا تشدید و حرف لام هیچ یک زاید نیست و صحیح ترین شکل کتابت کلمه، همان صورت متداول «الله» است.
کتاب شامل دو بخش است. مولف در بخش اول، با عنوان «حساب جمل در دانش و فرهنگ فارسی»، پس از مروری، کمتر از حد انتظار، بر تاریخچه حساب جمل، بیشتر به ماده تاریخ هایی پرداخته است که به نحوی با موضوع تناسب دارد. وی کسایی مروزی را آغازگر ماده تاریخ هایی دانسته که اعداد ریاضی را به صورت ارقام فارسی بیان کرده است و مسعود سعد سلمان را آغازگر ماده تاریخ های ابجدی ساده و خواجوی کرمانی را آغازگر ماده تاریخ های ابجدی معنی دار معرفی کرده که درستی مورد اخیر جای تردید است...
خلاصه ماشینی:
"البته در بین این شواهد منظوم که بیشتر آنها از آثار شاعران کاشان انتخاب شده، نمونههای سست و کمارزش هم دیده میشود که بعضا از اختلال وزن و قافیه نیز عاری نیست؛ مانند این مادهتاریخ: جان منصوری ما یحییخان کرد پرواز به گلزار جنان مادر اربابی توران خانم پدر مؤمن او عباسخان چون که پرسید «موفق» ز خرد سال رحلت به جنانش ز جهان گفت با «وای» جوابش بپرید «جان منصوری ما یحییخان» با توجه به غنای نسبی کتاب از شواهد، ماده تاریخهای مهم و زیبای دیگری نیز در مواد التواریخ، زنبیل، هدیة العارفین، دانشمندان و سخنسرایان فارس آمده است که میتوان به این مجموعه افزود؛ از جمله، تاریخهای ولادت علیبن موسیالرضا(ع)، ولادت امام عصر(ع)، کشتن حسینبن منصور حلاج، خروج حسن صباح در قلعه الموت قزوین، اعدام لطفی رومی، عزل میرزا تقی خان امیرنظام، صدور فرمان مشروطیت به دست مظفرالدینشاه و افتتاح مجلس («عدل مظفر» = 1324 هجری)، وزارت حاجی میرزا آقاسی، درگذشت فصیحالملک شوریده شیرازی.
تجدیدنظر کلی در سازماندهی فصول این تألیف، حذف بخش دوم و ادغام مباحث غیر مکرر در فصول پیشین، تکمیل و تفصیل تاریخچه حساب جمل(2)، استفاده از دیگر منابع تخصصی و غیر تخصصی، توسعه شواهد و اجتماع آنها با نظمی تاریخی یا الفبایی، تفکیک شرح و محاسبه شواهد از متن، افزودن فصلی برای اصطلاحات فن ماده تاریخ، توجه به تواریخ غیر منظوم و تواریخ غیر فارسی، اصلاح خطاهای مطبعی و افزودن فهرست اشعار ضرورتی انکارناپذیر است که البته ارزش فواید حاصله از کتاب و ارج نهادن به همت مؤلف را نفی نمیکند."