چکیده:
مفهوم«عقلانیت»از مفاهیم محوری و پرکاربرد در بسیاری از نظریههای مطرح در علوم اجتماعی بهطور کلی،و علم اقتصاد بهطور خاص است.اهمیت منطقی و روششناختی این مفهوم از یک طرف و منازعات و مباحثات بسیار بر سر تعریف و جایگاه آن از طرف دیگر،دانشمندان و نظریهپردازان زیادی را بر آن داشته است تا بخشی از فعالیتهای تحقیقاتی خود را به این موضوع اختصاص دهند.حوزهء بررسی و کاوش این مقاله دربارهء مفهوم عقلانیت در سطح روششناسی علم،محدود میشود به مضمون و جایگاه این مفهوم در روششناسی منطق موقعیت،که عمدتا توسط کارل پوپر تحت عنوان«اصل عقلانیت»مطرح و شرح و بسط داده شد.هدف اصلی این مقاله،بررسی و تبیین ارتباط و نسبت اصل عقلانیت مورد استفاده در روششناسی منطق موقعیت با نسخههای به کار گرفته شده از این مفهوم در دو برنامهء پژوهشی و محوری علم اقتصاد،یعنی اقتصاد مرسوم و اقتصاد تطوری است.در این مقاله نشان داده شده است که برمبنای مجموعهای از مفروضات،کاربرد مفهوم عقلانیت در اقتصاد تطوری تطابق بیشتری با اصل عقلانیت پوپر دارد،هرچند پوپر ایدههای اولیهء اصل عقلانیت را از اقتصاد مرسوم وام گرفته بود.
خلاصه ماشینی:
"به عبارت دیگر،اگرچه پوپر در بعضی عبارات خود دربارهء منطق موقعیت و اصل عقلانیت نوعی جزماندیشی نشان میدهد و برخی مواقع آن را به عنوان تنها روش علوم اجتماعی مطرح میسازد (Caldwell,1991) ،اما مبنا قرار دادن«عقلانیت نقادانه»به عنوان محکمترین و جامعترین توصیهء روش شناختی وی،اندیشمندان را بر آن میدارد تا همواره نسبت به اصل عقلانیت به شکلی انتقادی نظر کرده و همواره به دنبال رفع نواقص و ابهامات آن و ارائهء جایگزینهای کاملتر باشند.
کالدول،در تلاش خود در این راستا،با ارائهء سه تفسیر متفاوت از اصل عقلانیت-که بیان میکند کنشگران همواره متناسب با موقعیت عمل میکنند-مدعی شده است که هریک از آنها تبیین متفاوتی برای جایگاه منطقی با بخشهای دیگری از گفتههای پوپر ناسازگار است که باید نسبت به اخذ یکی و طرد ما بقی جهت حفظ سازگاری منطقی تصمیم گرفت.
در بخش ویژهای که در این مقاله به بررسی مشکلات اصل عقلانیت پرداخته شده است،پاپا علاوه بر مرور ابهامات موجود در آثار پوپر به شیوهای بسیار شبیه به آنچه کالدول ذکر کرده(بیآنکه ارجاعی به وی داشته باشد)،علاوه بر ارائهء پیشنهادات کاملتر و البته همدلانهتر به آثار جدیدتر پوپر(مندرج در اسطورهء چارچوب)،روشن سازد که وجود ابهامات ظاهری در کلام پوپر موجب بروز تعارض غیر قابل رفع نمیشود و در این راستا در نظر گرفتن سه ملاحظه را پیشنهاد کرده است: (1)نگاه به منطق موقعیت در چاچوب رهیافت مرسوم به معرفتشناسی تطوری به جای ابطالگرایی تجربی و تفکیک میان علم تجربی و متافیزیک که امکان فهم بهتر آن را فراهم میکند."