چکیده:
بررسی متن های سغدی از زبان مبلغان مانوی در آسیای میانه نگارنده را به یک رشته پژوهش در زمینه داد و ستدهای فرهنگی واداشته است. این پژوهش ها، به لحاظ سرشت مطالعات فرهنگی، که زبان و تاریخ و جامعه شناسی و ادبیات را در بر می گیرد، به سیر و سفر واژه ها و مفاهیم خاص یک فرهنگ به دیار فرهنگ های دیگر نیز می پردازد. جستار ما، در باره خاستگاه این واژه سغدی و سیر تحول آن در دیگر زبان های ایرانی، حاصل این مطالعات است.
با بررسی ریشه شناختی واژه های سغدی مانوی، این واقعیت انکارپذیر روشن می شود که مانویت، هرچند در اصول با آیین زردشتی ناهمگونی های بسیار داشته، در جزئیات دارای وجوه مشترکی بوده است. بررسی چند واژه در متن های سغدی مربوط به تاریخ نهادها و تشکیلات دینی مانویان ما را به این نتیجه گیری مهم می رساند که واژه های سغدی، که در واژگان متن های گوناگون سغدی (بودایی- مسیحی) معنایی عام داشته اند، در سغدی مانوی، زیر نفوذ دیگر باورهای موثر در مانویت، معانی خاصی پذیرفته اند، به طوری که می توان برخی از آنها را واژه عالمانه، یعنی ویژه طبقه عالم و روحانی، تلقی کرد. این پدیده را، در تاثیری که باورهای دیرین زردشتی بر نوگروندگان به آیین مانوی گذاشته است، می توان مشاهده کرد.
پیش از این، با هدف یافتن این تاثیرات، در مقاله «واژه عالمانه بوی، گواهی دیگر بر نفوذ باورهای زردشتی در آیین مانی» یکی از این موارد را بررسی کردیم (بهبهانی 1376، ص 99-111). اینک واژه سغدی مانوی (βδynk)(ə) βδēnē (قریب 1374، ص100) را مطالعه می کنیم....
خلاصه ماشینی:
"مصداق این مورد قلب (bd > -db- > -yv-)در فارسی/ میانه (ywn) aivan ، در صورت تحولیافته فارسی باستان برای واژه ایوان (کاخ) مشهود است، که معمولا ستاک آن به صورت apadaÎna-داده شده است.
باز میگردیم به واژه (Ə)bdeÎneÎ که در متن سغدی مانوی به معنی «آیین» (= آیینه eÎweÎn(ag) ) و برابر پارتی abdeÎn و پهلوی eÎweÎn(ag)و فارسی آیینه و آیین است.
666) بر اساس فرضیه پیشنهادی من، اشتقاق این واژه اوستایی نیز چنین است:daÎ(y) + -na > daÎina > daeÎna = daeÎnaÎبا استفاده از این تحلیل ریشهشناختی، میتوان واژه سغدی مانوی (Ə)bdeÎneÎ و پارتی abdeÎnیا abdeÎnو پهلوی eÎweÎn(ag) و فارسی آیینه و آیین ــ همه را به معنی کلی «دیدهشده بر آن» گرفت.
یعنی، در اینجا، واژه (Ə)bdeÎneÎ ، زیر نفوذ باورهای زردشتی و با همان بار معنایی، وارد زبان سغدی شده است و عامل کاربرد این واژه کسی نیست مگر ادا، فرستاده فرهیخته و آگاه مانی که، به ضرورت مأموریت خود، میبایست از دیگر آموزههای دوران خود آگاهی داشته باشد و چنین است که ناگاه واژهای عالمانه از آیین زردشتی در یک متن سغدی مانوی وارد میشود.
در چند زبان دیگر هند و اروپایی نیز این پیوند را میتوان مشاهده کرد: در زبان انگلیسی، آیین برابر custom است که، در اصل، انگلیسی میانه و برگرفته از واژه فرانسوی کهن costume است، که خود از واژه لاتینی consuÎetuÎdin ، consuÎetuÎdoآمده و از consuetus مشتق شده است، که صفت مفعولی از consuescere ، به معنای «عادت کردن» است."