چکیده:
1. تکیه جمله
در این مقاله، هدف ما این است که جا و نقش تکیه را در جمله ساده فارسی بررسی کنیم. اما، قبل از آن، لازم است جمله ساده و تکیه جمله را تعریف کنیم. جمله ساده جمله ای است که، بر خلاف جمله مرکب (جمله دو یا چند فراکرد اصلی) و جمله مختلط (جمله متشکل از یک یا چند فراکرد اصلی)، دارای یک بند و در نتیجه یک فعل است.
در این مقاله، بحث ما محدود به جمله ساده است. جمله ساده را می توان، بر مبنایی نحوی، با الگوی کلی V (S)(X) نشان داد. در این الگو، پرانتز نشانه اختیاری بودن، S فاعل، V فعل و X بیانگر هر عنصر اعم از مفعول (مستقیم یا غیر مستقیم)، متمم و گروه حرف اضافه ای است. همچنین ترتیب عناصر در این الگو ترتیب عادی یا بی نشان است.
تکیه برجستگی یکی از هجاهای کلمه نسبت به هجاهای دیگر همان کلمه یا سایر کلمات جمله است. این تعریف، در واقع، دو پدیده مجزا را در بر می گیرد: یکی تکیه کلمه و آن برجسته ساختن یک هجای کلمه است نسبت به هجاهای دیگر همان کلمه با زیرتر ادا کردن آن؛ دیگری جمله و آن برجسته ساختن یکی از عناصر جمله است نسبت به عناصر دیگر آن. در زبانهایی که کلمات تکیه پذیرند، از جمله زبان فارسی، تکیه کلمات ذاتی کلمه و قابل پیش بینی است و لذا توصیف تکیه کلمه و قواعد تکیه گذاری کمتر محل اختلاف است. اما تکیه جمله، به دلیل ماهیت و گونه گونی و عوامل دخیل در آن، از مباحث بحث بر انگیز است...
خلاصه ماشینی:
"توضیح این سه نوع نقش به شرح زیر است: اگر دامنه تکیه کل جمله باشد، جمله نقل واقعهای را آغاز میکند یا ابتدا به ساکن از وجود چیزی یا وقوع امری خبر میدهد؛ اگر دامنه تکیه بخش فعلی جمله باشد، جمله خبری در مورد موضوع میدهد (چنانکه گفتیم، موضوع به نحوی برای شنونده قابل شناسایی است)؛ سرانجام، اگر دامنه تکیه یکی از وابستههای جمله(23) باشد که به صورت عبارتی بیان میشود، در این صورت جمله بر آن جزء تأکید میکند یا آن را در تضاد با جزئی دیگر نشان میدهد.
اما از آنجا که تکیه تأکیدی یا تبایندهنده میتواند روی هریک از وابستههای جمله قرار گیرد، گاه ابهام پیش میآید؛ چون این تکیه، اگر روی فاعل قرار بگیرد، با تکیه جملهای که دامنه خبر آن کل جمله است اشتباه میشود.
اگر جمله فقط از فاعل و عبارت فعلی(24) تشکیل شده باشد، در این صورت عبارت فعلی بهناچار دامنه خبر است و تکیه نیز در داخل آن قرار میگیرد.
اکنون میتوانیم قاعده تکیهپذیری در ساختار بینشان را، که پیشتر به آن اشاره کردیم، به صورت زیر کامل کنیم: در ساختار بینشان، دامنه خبر، عبارت فعلی است، اما، بهجز در مورد افعال ساده، فعل معمولا کانون خبر قرار نمیگیرد، بلکه کانون خبر کلمه ماقبل فعل است.
در این دو جمله، داشتن و رفتن به تنهایی حاوی اطلاع جدید نیستند؛ زیرا کسی نمیپرسد: آقای احمدی سرطان چی؟ و یا دوستت با برادرش مسافرت چی؟ بلکه سؤال به صورت زیر مطرح میشود: آقای احمدی چه مرضی داره؟ یا دوستت با برادرش به کجا رفته؟ همچنین، در جمله بچهها گربه را از پشتبام انداختهاند توی استخر، عبارت فعلی توی استخر انداختن است نه انداختن."