چکیده:
حکیم ابوالمجد مجدود (حسن) بن آدم سنائی غزنوی، شاعر دوران ساز دوره دوم غزنوی، در ادب فارسی مقامی والا دارد؛ با این وصف، هنوز برخی از زوایای زندگی او در تاریکی مانده و درباره آثاری از او آگاهی کافی در دست نیست. یکی از دلایل این فقر چند اثر هست که عده ای از دانشمندان آنها را از خامه حکیم می دانند و عده ای دیگر در انتساب آنها به او تردید نشان می دهند و حتی گاهی آنها را به ضرس قاطع به دیگرانی نسبت می دهند که در وجود خارجیشان یقین کامل نداریم. از جمله این آثار است منظومه طریق التحقیق.
در این گفتار، نویسنده کوشیده است روشن کند که منظومه طریق التحقیق از حکیم سنائی است و کسانی که آن را به شاعری صوفی مشرب به شهرت احمد بن حسن بن محمد نخجوانی نسبت داده اند به خطا رفته اند. این انتساب را با اول مرحوم احمد آتش، دانشمند مشهور ترک، مطرح ساخته سپس محقق محترم دکتر بواوتاس سوئدی در رساله دکتری خود پرورانیده و ضمیمه طریق التحقیق در سال 1937 به نشر سپرده است. اشکالاتی که ایشان برای انتساب این منظومه به حکیم غرنه بر شمرده اند به شرح زیر است:
1. در تذکره لباب الالباب، این اثر از حکیم غزنوی خوانده نشده است.
این ایراد موجه به نظر نمی رسد؛ زیرا که عوفی، در تذکره خود، نه فقط از طریق التحقیق به نام حکیم غزنوی یاد نکرده بلکه ذکر آثار او را کلا از قلم انداخته و این رساله را به نام شاعر دیگری هم ننوشته و به نقل صرف یک قصیده از سنائی بسنده کرده است. بنابراین، نام نبردن از طریق التحقیق این گمان و شک را پدید نمی آورد که این منظومه را از قلم حکیم نمی دانسته است ...
خلاصه ماشینی:
"چون خبر تهمت به سنائی میرسد آن را «مهیب» و «خطرناک» تلقی میکند و برای برائت خود و اعتقاد خویش به این خانواده به آیات قرآنی و احادیث نبوی تمسک میورزد و این اتهام را عمل ابلیسمنشانه و دسیسه دو تن از شیاطین الانس میخواند: اندرین ره صدهزار ابلیس آدمروی هست تا هر آدمروی را زینهار آدم نشمری غول را از خضر نشناسی همی در تیه جهل زان همی از رهبران جویی همیشه رهبری برتر آی از طبع و نفس و عقل ابراهیموار تا بدانی نفسهای ایزدی از آزری(23) حکیم باز، در ستایش همین ابویوسف لجامی، اشاره به دام ابلیس مخالفان دارد: ای در دل ما چو جان گرامی وی همچو خرد به نیکنامی _______________________________ 21 ) همان، ص12 22 ) مکاتیب، ص6223 ) همان، ص57 آن دل که به خدمت تو پیوست آورد بر تو جانسلامی جز باد صبا ز نزد عاشق پیش تو نیاورد پیامی جز ترک غم تو دوست گفتن در مذهب عاشقان حرامی نبود صنما ولیک بعضی زین گونه نهادهاند دامی با تابش تو کران مبادا چون دانش یوسف لجامی(24) اما درباره نخجوانی، مدرس رضوی در دیباچه دیوان آورده است که در یکی از کتب اختیارات، از فروع علم نجوم، که شاید از قلم خواجه نصیر طوسی بوده نقل است که خواجه تولانینام از مردم نخجوان بازرگانی بوده و او چون به نیشابور رسید شنید که حکیم سنائی را چشمدرد است."