چکیده:
گنجینهء عظیم ادب و فرهنگ ایران در میان آثار بهجا مانده از زمانهای گذشته میان ملل و فرهنگهای دیگر جهان،بینظیر با کمنظیر است.بخش زیادی از این میراث گرانسگ هنوز به صورت دستنوشته در موزهها و کتابخانههای جهان نگهداری میشود.انتشار این آثار و تصحیح آثار به جا مانده از ادبیات و دانشمندان مسائل متعددی را پیش روی پژوهشگران این حوزه قرار میدهد؛به طوری که اکنون بحث نسخ خطی و مسائل مربوط به آن مورد توجه صاحبنظران حوزههای مختلف است.آشنایی با مراکز نگهداری نسخ خطی،دستیابی به فهرست این آثار و از همه مهمتر دستیابی به خود نسخ خطی،شیوههای علمی استفاده از نسخ خطی برای تصحیح و انتشار آثار-که امروز باید بحث آن را یکی از شاخههای مهم نقد ادبی محسوب داشت-و مسائلی از این دست،از مباحثی است که مورد توجه و علاقهء پژوهشگران،استادان و دانشجویان ادبیات فارسی است،چرا که در تاریخ نقد متون و تصحیح نسخ خطی استادان ادبیات پیشگام بودهاند و حتی بسیاری از آثار غیرادبی را نیز استادان ادبیات تصحیح و منتشر نمودهاند.یکی از مهمترین مراکزی که نسخ خطی با ارزشی در همهء زمینهها از جمله در موضوع زبان و ادبیات در آن نگهداری میشود،سازمان اسناد و کتابخانهء ملی 2L جمهوری اسلامی ایران است.کتابخانهء ملی فعالیتهای متعددی از این زمینه انجام میدهد.یکی از این فعالیتها،برگزاری دورههای آموزشی برای فعالان این بخش است.از جمله دورههای آموزشی که در کتابخانهء ملی برگزار شد،«کارگاه تخصصی فهرستنویسی نسخ خطی»بود که در 14 و 15 مرداد ماه امسال به همت بخش نسخ خطی کتابخانهء ملی برگزار شد.در این کارگاه تخصصی،آقای عارف نوشاهی نسخهپژوه پاکستان دربارهء«نقش انجامه در فهرستنویسی نسخههای خطی»،پروفسور عثمان کریماف،نسخهپژوه تاجیک دربارهء«فهرستنویسی تذکرهها و دیوانها»،آقای دکتر حبیب الله عظیمی دربارهء«فهرستنویسی نسخههای خطی بر اساس مدارک و نقش کاغذ در تاریخ نسخهپردازی ایران»و استاد احمد منزوی دربارهء«فهرستنویسی نسخههای خطی مجهول»مباحثی را مطرح کردند.به سبب اهمیت موضوع در آشنایی پژوهشگران و علاقهمندان به تصحیح نسخ خطی و احیای میراث گرانبهای ادبی و فرهنگ ایران زمین و اهمیت ترقیمههای نسخههای خطی در شناخت هویت نسخه بویژه دیوانهای شاعران و شناسایی نویسنده و موقعیت تاریخی مؤلف،بخشهایی از مباحث مطرح در این دورهء آموزشی توسط استاد عارف نوشاهی ارائه میگردد.
خلاصه ماشینی:
آشنایی با مراکز نگهداری نسخ خطی،دستیابی به فهرست این آثار و از همه مهمتر دستیابی به خود نسخ خطی،شیوههای علمی استفاده از نسخ خطی برای تصحیح و انتشار آثار-که امروز باید بحث آن را یکی از شاخههای مهم نقد ادبی محسوب داشت-و مسائلی از این دست،از مباحثی است که مورد توجه و علاقهء پژوهشگران،استادان و دانشجویان ادبیات فارسی است،چرا که در تاریخ نقد متون و تصحیح نسخ خطی استادان ادبیات پیشگام بودهاند و حتی بسیاری از آثار غیرادبی را نیز استادان ادبیات تصحیح و منتشر نمودهاند.
استاد مایل هروی میگوید: «ترقیمه به واقع شناسنامهء نسخههای خطی محسوب میشود که همزمان و مکان کتابت را اخبار میکنند و هم نام و نشان کاتب و نسخهنویس را و نیز در مواردی موقع و موضع فرهنگی مؤلف و عنوان اثر او را مینمایاند و از حساسترین مندرجات نسخه خطی به شمار میرود.
در مورد ضبط تاریخ کتابت باید به این نکته توجه داشت که کاتب به تقویم رایج زمان و مکان خود توجه مینماید و ما با مطالعهء ترقیمهها به چند نوع گاهشماری برمیخوریم.
در بعضی نسخهها دیده شده است که در کنار ترقیمه یا در ظهر برگ اول فردی آشنا با کاتب،یادداشتی مینوشت که این نسخه به خط فلان شخص است و گاهی نویسنده یادداشت،خویشاوندی خود با کاتب نسخه را نیز در یادداشت خود متذکر میشود.
گاهی نیز ترقیمه از لحاظ تاریخ ناقص است یعنی کاتب فقط ماه را نوشته و ضبط سال را فراموش کرده است.