چکیده:
از زمانهای قدیم،نوشتههای خطی به عنوان تنها وسیلهء تزیینی به کار برده میشد و از تصاویر خبری نبود. در واقع از این نوشتههای خطی بعدها به عنوان تنها منابع تاریخی قدیمی استفاده میشد.با آمدن اسلام، قرآن که حامل سخنان خداونید است به عنوان موضوعی ارزشمند و با مفاهیم عالی به استخدام هنرمندان خطاط و کتیبهنگار درآمد و هنرمندان با استفاده از این خطها به تزیین اماکن مقدسی چون مسجد،امامزاده، خانقاه و مدارس مذهبی پرداختند.هنرمندان مسلمان نه تنها از قرآن برای تزیین اماکن مقدس استفاده میکردند.بلکه از آیات ملکوتی قرآن برای تزیین اشیاء روزمره و ظروفی چون بشقاب،کاسه،چراغها و پایه شمعدانهایی ساخته شده از فلز،مرمر،سنگ،چوب و پارچه،استفاده میکردند. جدای از زیبایی تزیینی،این خطها در حقیقت حضور خداوند را در هر جا از جمله مسجد،مدرسه،خانقاه، امامزاده برای مسلمانان تداعی میکنند.مسلمانان خداوند را حتی هنگام خوردن و آشامیدن ستایش میکنند،زیرا بشقاب و کاسهاشان با کلمات خداوندی تزیین شده است.بنابراین هنرمند مسلمان همیشه سعی داشته با استفاده از این خطوط حضور خداوند،ایمان به وجود او،انعکاسات معنوی سخنان اولیای خدا و ادعیه،در همه جا برای مسلمانان تداعی شود.بهطور کلی هنرمندان مسلمان همواره کوشیدهاند تا آثارشان از نظر شکل،تزیینات و رنگ بیشترین هماهنگی و تفاهم را با نیازهای روحی و جسمی انسان داشته و از این طریق محلی آرام،دلپذیر و زیبا برای انسانها فراهم آورند.چنین است که مسلمانان وقتی پا به درون مسجد یا اماکن مقدس میگذارند کلمات خداوندی نوشته شده بر در و دیوار مسجد آنها را به عبادت خداوند دعوت میکند.در حقیقت این کلمات و آیات،حضور خداوند را که با پدیدار شدن لطافت و زیبایی روح به دست میآید تداعی میکنند.بحثی که در این مقاله خواهد آمد بررسی این موضوع و سه شعبه مهم کتیبههای مذهبی شامل:1)کتیبههای قرآنی،2)کتیبهها با مضامین دعا،3)کتبیهها با مضامین حدیث در زمان تیموریان و صفویان است.
خلاصه ماشینی:
"(به تصویر صفحه مراجعه شود) تصویر 5 آیات 257-260 از سوره بقره«آیت الکرسی»،خط ثلث،مسجد شیخ لطف الله اصفهان (1012-1029) سوره جمعه هماز دیگر سورههای مهم و مرسوم در تزیینات کتیبهای اماکن مذهبی این دوران است که بیانگر معنای عمیق بهشت و جهنم به عنوان منعکس کنندهء اعمال انسانها در روی زمین و بشارتی است برای آن دسته از مردمان مسلمان که قانون خداوندی را رعایت کرده و از احکام او پیروی میکنند.
البته نکتهای که باید در اینجا به آن اشاره کرد ارتباط بین مضمون و مفاهیم آیات قرآنی و محل قرار گرفتن آن در مساجد دیگر ابنیه مذهبی است که هنرمند خوشنویس این ارتباط را در بعضی از قسمتها رعایت کرده،به عنوان نمونه استفاده از آیهء 39 سوره آل عمران«و هو قائم یصلی فی المحراب»(هنگامی که او در محراب ایستاده است)و آیهء 114 سوره هود«و اقم الصلوة طرفی النهار زلفا من اللیل»)(صبح و عصر و شب به صورت منظم عبادت کن)برای تزیین حاشیه دور محراب که در حقیقت محل تجمع عبادی مسلمانان است یا استفاده از آیهء 35 سوره نور«الله نور السموات و الارض»(خداوند نور آسمانها و زمین است)برای تزیین چراغهای مساجد که پرتوافکنی آنها تشبیه به نور خداوند شده که روشنی بخش زندگی ظلمانی انسانها در زمین و آسمان است.
در ایوان جنوب غربی مسجد امام حدیثی دیگر وجود دارد که پیامبر(ص)میگوید:«فاصله بین ایمان و بیایمانی ترک نماز است»در محراب سلطان محمد خدابنده واقع در- 5-نتیجهگیری پس از بررسی این مقاله و تصاویر آن،این حقیقت روشن میشود که استفاده از آیات قرآنی در کتیبههای زمان تیموریان و صفویان از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است."