خلاصه ماشینی:
"بحث بر سر این مسئله نیست که کدامیک از این نهضتها قرین توفیق یا همدوش کامیابی بودهاند،بلکه بحث بر سر این مسئله است که انگیزه و عامل این جهشها و نهضتها چه بوده است و اصولا منشاء آن کدام عامل و محرک اساسی میتواند باشد؟ برخی سرآغاز این نهضتها را به مطرح شده چاپ و مطبعه در سال 1610 میلادی(آمدن نخستین مطبعه به لبنان و فراهم شدن زمینه انتشار حقایق اسلام) استناد کردهاند و برخی دیگر سرمنشاء این تحولات فکری را از یک قرن و نیم پیش از عهد حمله ناپلئون به مصر(1213-1798م)و رویارویی مستقیم دو نظام فکری غرب و شرق دانستهاند.
گروهی در این حرکتها مسئله قومیت و نژاد را موثر میدانند و گرچه این ماسئل با روحیه اسلامی و معنوی مطرح شده ولی در تحلیل پی میبرند که عامل اصلی ملیت و ناسیونالیزم بوده است و در تایید نظرات خود شواهدی را ذکر میکنند.
زیرا مورد خطاب انسانهای زنده هستند بلکه منظور حیات اجتماعی و زندگی عمومی مردم است که انسان را از رقیت و بردگی حکومتها و هواها و سایر وابستگیها نجات میدهد این انبیاء بودند که انسان را نوید رهایی دادند و این جانشینان انبیاء هستند میفرمایند"لا تکن عبد غیرک و قد جعلک الله حرا"(هرگز بنده دیگری مباش چون خداوند ترا آزاد آفریده است) پس یکی از عوامل مهم حرکتها و نهضتها،انبیاء و تعالیم آنان بوده است تا جائی که عدهای تعالیم فلاسفه یونان و روم را متخذ از انبیاء میدانند که بقیه در صفحه(74) غذای همیشگی خورد میشود کافی است اما اسهال و استفراغ مقداری از املاح بدن مانند سدیم،پطاسیم،کالسیوم و میزیوم،را از بین میبرد که باید دوباره ببدن برسند."