چکیده:
موضوع وحدت وجود از مهمترین و جذابترین مباحث عرفان و حکمت اسلامی است. دیدگاه های عارفان قرن هفتم هجری در شرح و بسط این موضوع، اهمیت بسیار دارد و آشنایی با آنها برای پژوهش در دوره های بعد، ضروری به نظر می رسد. آثار عرفانی شیخ عزیزبن محمد نسفی- عارف بزرگ قرن هفتم- از مناسب ترین منابعی است که ما را در این زمینه یاری می کند. دیدگاه های او به عنوان نخستین فردی که عقاید مربوط به وحدت وجود را مبتکرانه و دقیق دسته بندی و منظم کرده، اهمیت ویژه ای دارد و بررسی و تحلیل نظریات وی برای آشنایی با مبانی و مبادی این موضوع بسیار سودمند است. در این مقاله کوشش شده تا علاوه بر تحلیل تقسیم بندی نسفی، معیارها و محورهای مورد نظر او برای تنظیم نظریات مربوط به وحدت وجود، بررسی گردد و روشن شود که او در بارة وحدت وجود چه دیدگاهی دارد.
خلاصه ماشینی:
"این راه بررسی دیدگاههای نسفی دربارهء هستی است تا مشخص شود او به اصالت ماهیت اعتقاد دارد یا به اصالت وجود،البته رسیدن به این حقیقت چندان ساده نیست چون بنا به دلایل متعدد-که مجال بحث دربارهی آن نیست-نسفی نظریان خود را بیپرده بیان نکرده و کوشیده است تنها روایتگری باشد که عقاید اهل شریعت،اهل حکمت و اهل وحدت درباره مباحث و مسایل مختلف را تبیین کند.
12 تفسیر او از وجود و موجودات عالم که در عبارتهای پیشین بیان شد و در مباحث دیگرش نیز تکرار شده است،جایی برای تردید باقی نمیگذارد که وی بهطور عمیق و اساسی به اصیل بودن وجود اعتقاد دارد و بر این اساس گرایش او به دیدگاههای اصحاب نور ثابت میشود.
اما این پرسش وجود دارد که او از میان دو دیدگاه اصحاب نور به کدام یک توجه داشته است؟با استناد به موضوع اخیر و شواهد دیگری که او بیان میکند،میتوان مذهب برگزیدهی او را دربارهی وحدت وجود،عقاید گروه دوم اصحاب نور دانست زیرا نسفی با استفاده از همین بحث مراتب ذات،وجه و نفس و صورتهای جامعه و متفرقه،به تفسیر عالم هستی میپردازد و بر این اساس عالم وجود را به مراتب مختلف تقسیم میکند.
برای پاسخ به این پرسش که چرا وی سه عالم را معرفی کرده درحالیکه در عقاید گروه دوم اصحاب نور،به دو عالم بیشتر اشاره نشده،میتوان گفت که از نظر او تنها دو عالم وجود خارجی دارد:یکی عالم ملکوت که همان معقول یا عالم ارواح است و دوم عالم اجسام یا محسوس که عالم ملک نامیده میشود؛و این دو عالم، قابل تطبیق با دو عالم ارواح و اجسام است که بنا به دیدگاه دومین طایفهء اصحاب نور،به هم پیوستهاند و از هم جدا نمیشوند."