چکیده:
هدف اصلی نویسندهء مقاله،مروری اجمالی بر دیدگاههای کلامی نظامی است.مسلم است که آثار استادی چون او،که نه تنها شاعری تواناست،بلکه فیلسوفی آگاه و شخصیتی اخلاقی و اجتماعی و عالمی مسلط به امور و علوم دینی،و به قول خاورشناس معروف،یان ریپکا یک روانکاو نیز هست،میتواند از ابعاد مختلف و دیدگاههای متفاوتی بررسی شود،که از جملهء آن ابعاد،بعد کلامی شعر نظامی و اعتقادات دینی اوست.نظامی،علم کلام.
خلاصه ماشینی:
نظامی،به عنوان شاعری مسلمان نیز دربارهء توحید نظراتی دارد که به بعضی از آنها اشاره میشود: عقل و اندیشه از فهم و درک خدا عاجزند: با همه زیرکی که در خرد است بیخود است از تو و به جای خود است چون خرد در ره تو پی گردد گرد این کار وهم کی گردد؟ جان که او جوهر است و در تن ماست کس نداند که جای او به کجاست تو که جوهر نئی،نداری جای چون رسد در تو وهم شیفته رای؟ (نظامی گنجوی،1387:538) و یا: بسته بر حضرت تو راه خیال بر درت نانشسته گرد زوال (همان:537) و یا: بدو هیچ پوینده را راه نیست خردمند از این حکمت آگاه نیست (همان:1019) خرد تا ابد در نیابد تو را که تاب خرد برنتابد تو را وجود تو از حضرت تنگبار کند پیک ادراک را سنگسار (همان:744) و انسانی که با امکانات موجود،از ادراک خدای تعالی عاجز است، راهی جز اقرار به ضعف و ناتوانی خویش ندارد: نیاید ز ما جز نظر کردنی دگر خفتنی باز یا خوردنی (همان:743) زبان برگشودن به اقرار تو نینگیختن علّت کار تو حسابی کزین بگذرد،گمرهیست ز راز تو اندیشه بیآگهیست و یا: چارهء ما ساز،که بیداوریم گر تو برانی،به که روی آوریم؟ این چه زبان،وین چه زبان بازی است؟ گفته و ناگفته پشیمانی است دل ز کجا،وین پروبال از کجا؟ من که و تعظیم جلال از کجا؟ (همان:7) و سپس به کاربرد عقل در خداشناسی اشاره میکند که: ترازوی همه ایزدشناسی چه باشد جز دلیلی یا قیاسی؟ قیاس عقل تا آنجاست بر کار که صانع را دلیل آمد پدیدار مده اندیشه را زین بیشتر راه که یا کوه آیدت در پیش یا چاه چو دانستی که معبودی ترا هست بدار از جستوجوی چون و چه دست (همان:100) و پس از آنکه درک ذات الهی را به وسیلهء عقل نفی میکند و کاربرد عقل را در راه خداشناسی معیّن مینماید،به فطری بودن خداگرایی و براهین ساده خداشناسی اشاره میکند: بلی در طبع هر دانندهای هست که با گردنده گردانندهای هست اگرچه از خللیابی درستش نگردد تا نگردانی نخستش از آن چرخه که گرداند زن پیر قیاس چرخ گردنده از آن گیر چو گرداند ورا دست خردمند بدان گردش بماند ساعتی چند همیدون دور گردون زین قیاس است شناسد هرکه او گردونشناس است (همان:102) توحید ذاتی نظامی در ادبیات بسیاری بر یکتا بودن خداوند تکیه میکند و ذات اقدس الهی را از هرگونه شرک منزّه میداند: یکی،کز دویی حضرتش هست پاک نه از آب و آتش،نه از باد و خاک خداوندیش با کس مشترک نیست همه حمال فرمانند و شک نیست (همان:1020) توحید افعالی در آثار نظامی برای نظرات حکیم دربارهء توحید ذاتی و عبادی و افعالی،شواهد فراوانی وجود دارد؛مثلا برای توحید افعالی به ابیات زیر توجّه فرمایید: به هر مایه نشانی داد از اخلاص که او را در عمل کاری بود خاص یکی را داد بخشش،تا رساند یکی را کرد ممسک،تا ستاند نه بخشنده خبر دارد ز دادن نه آن کس کو پذیرفت از نهادن (همان:101) ب.