چکیده:
بخش دوم کتاب نیز که دربارهء خصایص نحوی و ترکیبی زبان عربی است مانند بخش اول مشتمل بر مطالب بسیار ارزنده و سودمندی است که در فصولی دستهبندی و مدون شده و گویندگان و نویسندگان را بسیار به کار افتد.اگر خداوند منان توفیق و مجالی عنایت فرماید در گفتار دیگری دربارهء آن بحث خواهد شد.آنچه درین گفتار آورده شد،ترجمهء نمونهای است از بخش اول کتاب سر الادب فی مجاری کلام العرب علامه نامی ثعالبی نیشابوری که موارد استعمال کلمات متقارب المعنی و خصوصیت و تعریف کامل هر یک را در ضمن دستهبندی منظم،در ابواب و فصول گوناگون بیان کرده است.چنانکه در آغاز این گفتار اشاره شد،اهل تحقیق و نویسندگان هر زبانی را به مطالعه و مراجعه اینگونه کتب و مراجع که در شاخههای مختلف لغتشناسی نوشته شده کمال نیاز است،زیرا درین گونه کتابها به گونهای روشن موارد استعمال و معانی خاص کلماتی که مفاهیم آنها به هم نزدیک و در یک زمینه است بیان شده است. شاید بسیاری از گویندگان و نویسندگان غیر عرب زبان،کلماتی را در زبان عربی که معانی آنها به هم نزدیک است،هم معنی(مترادف)گمان کنند مانند:حب و شغف و بغض و شنأن و بطل و شجاع و غیرها ولی پس از مطالعهء این کتاب و نظایر آن متوجه میشوند که هر کدام مورد استعمالل خاص دارد و آشنایان به فنون فصاحت و بلاغت هر کلمه را در جای خود به کار میبرند.همچنین خوانندهء این نوع کتابها به وسعت شگرفآمیز زبان عرب پی میبرد که برای صفات و حالات گوناگون از یک چیز لغات فراوانی وضع شده که گوینده و نویسنده را با آوردن یک کلمه از ذکر جمله یا قیود و صفات توضیحی برای ادای مقصود بینیاز میکند،چنانکه فیالمثل برای بچهء شیرخوار،رضیع و برای بچهء از شیر گرفته فطیم و برای بچهء تازه به راه افتاده کلمهء دارج به کار میبرند.همچنین میفهمند که برای بچهء هر جانور لعنتی خاص وجود دارد که با همان کلمه معنی روشن میشود و نیازی به آوردن کلمهء متممی نیست، مانند:دغفل برای بچه فیل و مهر برای بچه اسب و عجل برای بچهء گاو.
خلاصه ماشینی:
"آغاز فرهنگنویسی عمومی از جملهء فنون پایه که به منظور فهم صحیح قرآن کریم و اخبار و احادیث نبوی در همان قرون اولیهء اسلام تأسیس یافت و مانند سایر علوم و معارف اسلامی در مدت کوتاه راه گسترش و تکامل را پیمود و دانشمندان و پژوهشگران کتابهای بسیاری به پژوهشهای گوناگون در آن باره نوشتند،فن لغتنویسی است که در آغاز از طریق رفتن -------------- (1)-عبد الملک ثعالبی نیشابوری(متوفی 924)در مقدمهء کتاب نفیس خود سر الادب فی مجاری کلام العرب که موضوع این گفتار است،درینباره چنین نوشته است:«همانا کسی که خدای را دوست بدارد پیامبر او محمد مصطفی صلی الله علیه و آله را دوست دارد و کسی که رسول را دوست بدارد،لغت عرب را دوست میدارد، زیرا برترین کتابها والاترین پیامبران بدین لغت نازل شده است و کسی که زبان عرب را دوست دارد همت خود را بدان معطوف میدارد و آن را مراقبت میکند و هم خود را در راه آن مصروف میدارد...
». لغتنویسان به میان قبایل و طوایف عرب زبان اصیل و شنیدن کلمات از دهان بادیهنشینان و عربهای عاربه و ضبط تلفظ درست لغات و معانی گوناگون آنها به تدوین و تألیف لغتنامه پرداختند و هنوز مدتدرازی از آغاز کار سپری نشده بود که فرهنگنویسی یکی از رشتههای گستردهء معارف اسلامی شد و آثار بزرگی اثر اندیشه و خامهء دانشمندان از قبیل کتاب سالعین خلیل بن احمد ازدی1،استاد سیبویه و کتاب الصحاح اسماعیل بن حماد جوهری2و«کتاب قاموس المحیط و القابوس الوسیط لما ذهب من کلام العرب شماطیط» محمد فیروز آبادی3و زینتافزای کتابخانهها و مرجع اهل تحقیق شد."