چکیده:
زمانی که در اهل تسنن باب اجتهاد مسدود شده بود،فقهای شیعه با الهام از قرآن و سنت پیامبر(ص)و ائمه(ع)،به اجتهاد ادامه دادند و از این گذشته،بر ضد روش انحصار مذاهب فقهی عمل کردند؛چنانچه شیخ طوسی در کتاب خلاف افزون بر بیان آرای علمای شیعه،آرای فقهی مذاهب اربعه و دیگر مذاهب همچون اوزاعی را ذکر کرده است. سنجش مذاهب فقهی گاهی به طریق و عنوان«خلاف»یا«اختلاف»و یا «مختلف»و گاهی«الفقه المقارن»انجام شده است.برخی بر این باورند که خلاف و مقارن یکی نیستند و برخی آن دو را یک موضوع میدانند.در این نوشتار،ضمن طرح این نظریات به دلایل و مستندات هرکدام اشاره شده است.با توجه به آنچه که در بارهء تفاوت خلاف و فقه مقارن گفته شده،به نظر میرسد فقه مقایسهای ابتدا از طریق خلاف انجام شده است و بیشترین کتب را در این باره به خود اختصاص داده، ولی فقه مقارن اصطلاح جدیدی است که احیانا خلاف را نیز در خود جای داده است.
خلاصه ماشینی:
"2 ابن خلدون در این خصوص گفته است:«به دلیل تفاوت آرا و نظریات مذاهب گوناگون اسلام در بین مردم اختلاف توسعه عظیمی یافته و مقلدان اختیار داشتند که از هرمجتهدی که بخواهند تقلید کنند،سپس هنگامی که کار تقلید به پیشوایان چهارگانه منتهی شد که از علمای شهرهای بزرگ بودند و مردم حسن ظن به ایشان داشتند،آن وقت تنها مراجع تقلید،ایشان بودند و مردم منحصرا از پیشوایان مزبور تقلید میکردند و تقلید از غیر آنان ممنوع گردید؛زیرا رسیدن به مرحله اجتهاد کار دشواری شده بود و به گذشت زمان دانشهایی که از مواد آن به شمار میرفت و به شعب گوناگون تقسیم یافته بود و کسانی هم یافت نشدند که در جز این مذاهب چهارگانه(حنفی،مالکی،شافعی،حنبلی)بحث و تحقیق کنند،لذا -------------- (1)-نشریه دانشکده الهیات مشهد،شماره 92،مقاله استاد شانهچی تحت عنوان«اختلاف الفقهاء و کتب خلافیات».
1 تقسیمبندی برخی از فقها دربارهء کتب خلافیات نیز مؤید این نظریه است؛ چه آنکه ایشان کتابهای خلاف را به چهار قسم تقسیم نمودهاند:قسم اول کتبی هستند که برای رد مذهب مخالف نویسنده و تثبیت مذهب مؤلف نوشته شدهاند؛ مثل اختلاف مالک و شافعی که در الام شافعی آمده است؛قسم دوم کتبی هستند که اختلاف مذهب دو تن از ائمه فقه یا اختلاف بین دو مذهب فقهی را بدون نظر به تثبیت و نقض بیان نمودهاند؛مثل اختلاف علی و عبد الله بن مسعود که در الام شافعی آمده است؛قسم سوم کتبی هستند که شامل اختلاف فقهای بلاد یا ائمه مذاهب مشهور و یا اختلاف مذاهب میباشند،گرچه منقرض شده باشند؛مثل اختلاف الفقهای طبری و..."