چکیده:
یکی از مهمترین مسائل بنیادین اسلامی که فقهای شیعه همواره به آن دقت نظر داشتهاند و آن را از زوایای متفاوت بررسی کردهاند، نظام ولایی شیعه است؛ زیرا نظام امت و امامت در زمره مسائل محوری و اصول اعتقادی شیعه قرار دارد. هرچند بنا به دلایلی در طول تاریخ حیات شیعه، پس از عصر غیبت تا انقلاب اسلامی هیچگاه فقها تصدی زعامت مسلمانان را به عهده نداشتند، مباحث تئوریک نظریه ولایی در آثار مهم بسیاری از قدمای فقها و متأخرین، هرچند به گونه استطرادی وجود دارد. بررسی نظریات فقهی بزرگان فقها در اینباره از این جهت حائز اهمیت است که دیدگاه آنان در مسائل گوناگون مطرح در باب ولایت، از قبیل قلمرو، منشأ مشروعیت، وظایف و اختیارات ولی فقیه روشن شود.مقاله حاضر با رویکرد نظری و تحلیل اسنادی و با هدف تبیین دیدگاه مرحوم سید آلبحرالعلوم درباره ولایت حاکم، با تکیه بر کتاب بلغة الفقیه نظریه ایشان درباره مسئله اساسی قلمرو ولایت و رهبری در عصر حضور و غیبت میباشد.
خلاصه ماشینی:
"ایشان بر این باور است که همه ادلهای که برای اثبات ولایت امام(ع) و پیامبر(ص) اقامه شد، به قسم اول اشاره دارد و هیچیک از آنها به شق دوم دلالت ندارد؛ به جز آیه (النبی أولی بالمؤمنین من أنفسهم) که دلالت این آیه نیز محل تأمل است؛ زیرا: 1.
25 از مجموع سخنان سیدبحرالعلوم درباره دایره ولایت پیامبر(ص) و امام(ع) این نتیجه به دست میآید که گرچه ائمه(علیهمالسلام) ثبوتآ ولایت مطلقه دارند، در مقام اثبات، از این ولایت گسترده استفاده نمیکنند و تنها در مواردی که شارع مقدس متولی معینی برای اجرای آن احکام معین نکرده است، اعمال ولایت میکنند؛ مانند حدود، قصاص، و دیات که تصرف، دخالت و اقدام دیگران در این امور به اذن معصوم(ع) منوط است؛ همانگونه که در هر جامعهای چنین است.
چنین به نظر میرسد که مرحوم سید آلبحرالعلوم به نظریه سومی بین نظریه اول و دوم معتقد است؛ به این معنا که ولایت فقیه را استقلالی نمیداند و بر این باور است که فقیه باید از طرف امام(ع) مأذون باشد، ولی در مواردی که ولایت برای آنها به دلایل قطعی ثابت شده، همچنین در مواردی که ولایت از ایشان سلب شده است ـ مانند جهاد ابتدایی ـ جای هیچگونه شبهه نیست.
نتیجهگیری با توجه به مباحث یادشده به نظر میرسد مرحوم سیدمحمد آلبحرالعلوم در اثبات مسئله ولایت برای پیامبر(ص)، امام(ع) و فقیه به همان ادله نقلی و عقلی استناد میکند که اغلب فقها نیز استدلال کردهاند."