چکیده:
جشن مهرگان،دومین عید مهم ایرانیان پس از عید نوروز در دورهء باستان بود که در 16 تا 21 مهرماه برگزار میشد.شانزدهم مهر عید عوام و بیست ویکم مهر عید خواص بود.منشأ پیدایش جشنهای مهرگان،بنا به نقل منابع قرون نخستین اسلامی،پیروزی فریدون بر ضحاک و مربوط به زمانی بوده است که اقوام ایرانی و هندی با هم زندگی میکردهاند.مراسم مهرگان در قرون اول تا چهارم هجری هم برگزار میشد.خلفای اموی و عباسی برای کسب منافع اقتصادی و ایجاد مقبولیت در بین مردم ایران از این جشنها حمایت میکردند و بزرگان ایرانی حفظ سنتهای بومی خویش را در برگزاری آن میدانستند.بعضی از زاهدان مسلمان از جشنهای مهرگان و اقدامات برگزارکنندگان مراسم اظهار تنفر میکردند؛اما مسلمانانی هم بودند که برگزاری این مراسم را با ارزشهای دینی مغایر نمیدانستند.انعکاس برگزاری این مراسم در چهار قرن اول اسلامی، به صورت پراکنده در منابع ذکر شده است.کتابهای مستقلی دربارهء مهرگان در قرون نخستین اسلامی نوشته شده که منقولاتی از آن در کتابهای فتوح،تواریخ عمومی،دایره المعارفها و تواریخ محلی و انساب موجود است.
خلاصه ماشینی:
"اثر دیگری در این باره که ویژهء جشن مهرگان تألیف شده و در آن از سایر اعیاد سخنی به میان نیامده،کتاب المهرجان تألیف ابو عبد الله احمد بن محمد جیهانی-وزیر منصور بن نوح سامانی-بوده است(ابن فقیه همدانی،6991/6141:83،پاورقی).
در برخی منابع ادبی،مثل الاغانی ابو الفرج اصفهانی،اشعر زیادی دربارهء مهرگان به مناسبتهای مختلف سروده شده است که میتوان تحلیلهای زیادی در مورد جشنهای مهرگان در قرون نخستین اسلامی از آنها استنباط کرد.
رشید الدین و طواط-از شاعران فارسی زبان عهد خوارزمشاهیان-به تقارن عید قربان و مهرگان اشاره کرده است: آمد خجسته موسم قربان به مهرگان خونریز این به هم شد با برگریز آن بجوی مهر من ای نوبهار حسن که من به کارت آیم همچون به مهرگان آتش قرمطیان که از سوی عمدهء مسلمانان رانده شده و اهل غارت و ایجاد نوآوری در دین بودند،در نوروز و مهرگان روزه میگرفتند(ابن العبری،2991:051؛طبری، 7691/7831:62/01).
(ابن جوزی،2991/2141:612/51) مهرگان در اشعار شاعران مباحث مربوط به عید مهرگان در قرن اول تا چهارم،بیشتر از اینکه به فارسی باشد،به عربی است؛و در این دوران،بیشتر منابع ایران هم عربی هست و در منابع عرب نیز شواهد شعری زیادی دربارهء مهرگان ارائه شده است.
چنانکه در ابتدای مقاله اشاره شد،منابع مکتوب در دوران باستان هم خیلی کم است و منابع قرون نخستین اسلامی نیز عربی است و شاعران ایرانی و عرب شعرهای عربی زیادی دربارهء جشنها،هدایا و مراسم مهرگان سرودهاند؛که بعضی اشعار در راستای گرفتن هدیه و اشعاری همزمان با دادن هدایا و شعرهایی نیز دربارهء ماجراهای رخ داده در جشنهای مهرگان و یا تعریف و یا مذمت آن است.
شمسالدین ابو عبد الله محمد بن احمد مقدسی-مؤلف کتاب احسن التقاسیم-هم که از جانب مادر اهل قومس و ایرانی بوده است، میگوید که در جشنهای مهرگان شرکت کرده است(مقدسی،محمد بن احمد،1991: 54)."