چکیده:
یکی از مباحث طبیعیات قدیم،مناقشه بر سر وجود یا عدم وجود خلاء بوده است.به طوری که بیشتر فلاسفه،امکان وجود خلاء را باطل دانسته و در مقابل،بسیاری از متکلمان از وجود آن دفاع کردهاند.در این مقاله مهمترین آرای مطرحشده در این باب ارائه شده است و بحث از خلاء که در دو مورد بیرون عالم و درون عالم مطرح بوده،از منظر علوم امروز مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.بر این اساس،با ارزیابی استدلالات هریک از طرفین نشان داده شده است که در مورد نخست،یعنی خلاء بیرون عالم،نظر فلاسفه ارجح بوده و بالعکس در مورد دوم،یعنی خلاء درون عالم،نظر متکلمان بر آرای فلاسفه برتری دارد.
خلاصه ماشینی:
"منکران وجود چنین خلائی حکم به وجود آن را ناشی از قوهء واهمه دانستهاند و گفتهاند که قوهء واهمه از این مطلب که هرشیئی در مکانی قرار دارد،به غلط نتیجه گرفته است که مکانی که شیئی در آن نباشد،نیز امکانپذیر خواهد بود که از آن به خلاء تعبیر کردهاند(ارسطو، b 213)و نیز گفتهاند که قوهء واهمه به دلیل آنکه هوا را نمیتوان با چشم مشاهده کرد،گمان کرده است که در مکانی که با هوا پر شده است،چیزی وجود ندارد و از اینجا به وجود خلاء حکم کرده است(ابن سینا،دانشنامه،15؛فخر رازی، 1/237).
بهجز دلایل فوق،دلایل دیگری نیز در نفی وجود خلاء بیان شده است که به دلیل مشابهت آنها و یا عدم اهمیت آنها در این مقاله مورد بررسی قرار نگرفتهاند(نکـ: ابن سینا،شفا،1/123-126؛همو،دانشنامه،17،19،همو،نجاة،234؛همو،اشارات، 2/166؛سهروردی،حکمة الاشراق،89؛همو،اللمحات،192-193؛فخر رازی، 1/229-230؛خواجه نصیر،شرح اشارات،2/166؛قطب شیرازی،633-732؛ملا صدرا، 4/42،45؛آملی،2/520-521).
از استدلالهای منکران وجود خلاء چنین استنباط میشود که در طبیعیات قدیم،رابطهء سرعت و غلظت به صورت تساوی دو نسبت زیر فرض شده است: (سرعت در محیط 1)/(سرعت در محیط 2)(غلظت در محیط 2)/(غلظت در محیط 1) مسأله ظاهرا سرعت ثابت که نوع خاصی از حرکت است مدنظر بوده است ولی باید دانست که این نوع حرکت نیز در دو محیط متفاوت،یکسان نخواهد بود؛زیرا اگر حرکت جسم در خلاء با سرعت ثابت رخ دهد،سرعت آن در ملاء تحت همان شرایط به وارد شدن نیروی بازدارندهء جدید(نیروی معاوق)،دیگر ثابت نخواهد ماند و حرکت آن کندشونده خواهد شد."