چکیده:
در تاریخ معاصر ایران لغو امتیاز رژی و تبعات آن یکی از سرفصلهای مهم نهضت آزادیخواهی ایرانیان به حساب میآید که درباره آن سخن بسیار گفته شده است.اما در خصوص ارتباط رژی ایران و عثمانی در نوشتهها و تحقیقات ایرانی کمتر سخنی به میان آمده است،در این نوشتهها معمولا الغای رژی به منزله پایان قضیه تنباکو تلقی شده است،در صورتی که واقعیت غیر از این است و شعبه عثمانی رژی موسوم به"کمپانی ادخال توتون و تنباکو"که در استانبول قرار داشت پس از الغای رژی در ایران همچنان بقای ماند.دولت ایران هم به دلیل تنگنای مالی ناشی از خسارت رژی با انعقاد قرارنامه توتون و تنباکو به همراه ضمایم آن در سال 0131 قمری اینبار با بهرهگیری از تجار مسلمان جایگزین رژی شد و به خرید توتون و تنباکو در ایران مبادرت ورزید.آتش اجحاف و بهرهکشی کمپانی مزبور بیش از همه دامن تجار و کسبه ایرانی دور از وطن(عثمانی)را گرفت که صادرکننده تنباکوی ایران به ممالک عثمانی بودند و کمپانی جای آنها را گرفته بود.فعالیت کمپانی مذکور به دلیل ناآگاهی و فقدان عزم مردمی با قوت تمام تا جنگ جهانی اول ادامه یافت.
این نوشتار بر آن است تا به استناد منابع آرشیوی به کندوکاور در زوایای پنهان این مساله بپردازد تا گفتههای رژی را پس از الغای آن در ایران باز نماید.
خلاصه ماشینی:
"توتون و تنباکوی عثمانی"که مامور واردات توتون و تنباکو از ایران بود شعبهای از رژی ایران
طلیعهی مشروطه مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است،اما حقیقت آن است قضیه رژی با لغو آن خاتمه نیافت و در پوشش کمپانی ادخال توتون و تنباکوی عثمانی ادامه یافت.
کندوکاو درباره ارتباط رژی ایران با کمپانی ادخال توتون و تنباکوی عثمانی پس از لغو
برطبق مفاد این قرارداد دولت عثمانی بدوا واردات توتون و تنباکو از ایران را ممنوع کرد
واقعیت این بود که عثمانی اگرچه خود صادرکننده توتون بود،اما مردم آن کشور با تنباکوی ایران بیشتر خو گرفته بودند و تنباکوی
دربارهی این شرکت گفتنی است پس از تشکیل کمپانی رژی در ایران در خصوص پیشرفت
امتیاز انحصار ادخال تنباکوی خارجه(ایران)به ممالک محروسه عثمانی و فروش آن از تاریخ
و فروش توتون و تنباکوی ایران در عثمانی شد و با ابراز تمایل کمپانی مزبور و خواست دولت
دولت ایران این اقساط را جهت پرداخت وام بانک که برای پرداخت خسارت رژی قرض
که مانع حمل تنباکوی اسلامبول شدهاند»(تیموری،8231:422)در ادامه شاه تصریح کرد که هرچه زودتر تلگراف به رژی عثمانی فرستاده شود که«اگر هم اشکالی در حمل تنباکو بوده رفع
هزار کیلو گرم تنباکو به دست این کمپانی از ایران به عثمانی صادر شد.
رژی در ایران و عثمانی این محصول مهم را عرصهی تاراج خود قرار داد.
رژی در ایران بار دیگر در کسوت کمپانی ادخال عثماین دست از آستین استعمار بیرون آورد و امتیاز رژی را که در اثر مجاهدتهای مردم و علما در جریان نهضت تنباکو ملغی شده بود."