چکیده:
پذیرش قاعده فلسفی الواحد و اعتقاد به مبدأ واحد برای همه موجودات کثیر، فیلسوف را به مسأله چگونگی صدور کثرت از خداوندی که از جمیع جهات واحد است. رهنمون میسازد.فیلسوفان مشائی مانند ابن سینا،در پاسخ به این مسأله نظریهای معروف درباره نظام عالم ارائه کردهاند.در مقابل،متکلمان مسلمان(به ویژه فخر رازی)با انگیزههای دینی،هم با این قاعده و هم با نظریات فلسفی درباره نظام هستی مخالفت مینمایند.خواجه نصیر الدین طوسی در آثار خود،با تثبیت قاعده الواحد و پاسخگویی به اشکالات مخالفان،نظریه فیلسوفانی چون ابن سینا را تقویت مینماید.با این حال،محقق طوسی در برخی از آثار خود تقریر خاصی از قاعده الواحد،ارائه میدهد.وی بر آن است که از واحد،از آن جهت که واحد است جز واحد صادر نمیشود ولی صدور موجودات متعدد،از مبدأ واحد با حیثیتهای مختلف امکانپذیر است.محقق طوسی در آثار خود مراتب علی موجودات را به دقت تنظیم میکند.در مرتبه نخست از مبدأ تعالی موجودی صادر میشود و در مرتبه دوم دو موجود قرار دارند که یکی از آنها از سوی مبدأ اول صادر شده است.در مراتب بعدی هم علاوه بر آنکه موجوداتی که خود از مبدأ صادر شدهاند،مصدر اشیا مختلفی میشوند از مبدأ تعالی نیز موجودات خاصی صدور مییابند.
خلاصه ماشینی:
"مرتبه دوم-در این مرتبه دو شیء صادر میگردد:2 1-از«الف»به واسطه«ب»شیء به نام«ج» 2-از«ب»شیء به نام«د» مرتبه سوم-در این مرتبه دوازده شیءبه ترتیب زیر صادر میشود: 1-از«الف»به واسطه«ج» 2-از«الف»به واسطه«د» 3-از«الف»به واسطه«ج-د» 4-از«الف»به واسطه«ب-ج» (1)-برخی این نحوه تبیین را که در برخی از آثار محقق طوسی ملاحظه میشود،مستفاد از عبارات ابن سینا در الهیات نجات دانستهاند؛زیرا وی در آنجا جایز میداند که علت،فی حد ذاته معلولی داشته باشد و با مقارنت یک وصف یا معلول خاص،اثری دیگر ایجاد نماید(رحیمیان،3831،ص 931-141)در حالی که در آنجا ابن سینا قصد دارد لوازم معلول اول و مقارنت معلولهای بعدی را موجب کثرت بداند(ابن سینا،4631،ص 556).
وی مبدأ اول را «الف»مینامد و سپس به سلسله مراتب موجوداتی که به ترتیب صادر میشوند،اشاره مینماید: مرتبه اول-از«الف»:یک معلول به نام«ب» مرتبه دوم-دو معلول غیر مترتب بر هم: 1-از«الف و ب»:«ج» 2-از«ب»(به تنهایی):«د» مرتبه سوم-طوسی چهار موجود پیشین را که شامل علت اولی و سه معلول است،مبادی مینامد و از ترکیب این مبادی با هم سخن میگوید: 1-شش ترکیب دوتایی:«الف،ب»،«الف،ج»،«الف،د»،«ب،ج»،«ب،د»،«ج،د» 2-چهار ترکیب سهتایی:«الف،ب،ج»،«الف،ب،د»،«الف،ج،د»،«ب،ج،د» 3-یک ترکیب چهارتایی:«الف،ب،ج،د» خواجه معتقد است که هر یک از این پانزده1موجود-خواه به صورت انفرادی خواه به شکل ترکیبی-میتواند منشأ صدور معلولی شود.
بنابر حساب دقیق طوسی،تعداد معلولهای افراد و این گروههای ترکیبی از قرار زیر است: -معلول افراد:21 -آثار گروههای دوتایی:66 -آثار گروههای سهتایی:022 -آثار گروههای چهارتایی:594 -آثار گروههای پنجتایی:397 (1)-خواجه نصیر الدین طوسی در اینجا توضیح میدهد که چون قبلا در دو مرتبه اول و دوم از سلسله مراتب علی،معلولهای«الف»(به تنهایی)و«ب»(به تنهایی)و معلول«الف»و«ب»(با هم)مورد توجه قرار گرفته است،باید گفت در مرتبه سوم،از دوازده ترکیب باقی مانده،دوازده معلول صادر میشود،بدون آنکه دیگری در صدور،واسطه بوده باشد(طوسی،5041 هـ،ص 015)."