چکیده:
موقعیت جغرافیایی سرزمین دیلم، ورود مسلمانان به آن محل را با تأخیر روبهرو کرد.
تقریبا اولین مسلمانانی که از حدود قرن دوم هجری به بعد وارد این سرزمین شدند و
توانستند در آنجا اقامت گزینند، علویان بودندکه بهعلت مخالفت یا مبارزه با حکام
عباسی بدان سرزمین روی آوردند. بدین ترتیب، پذیرش اسلام دیلمیان با مذهب تشیع آغاز
شد و از فرق شیعه، مذهب زیدیه، اولین و پرطرفدارترین آنان بود. البته، مذهب
اسماعیلیه با تبلیغات و فعالیت ابوحاتم رازی در دیلم، پیروانی پیدا کرد؛ و این مذهب
درمیان مردم دیلم همچنان پیروانی داشت. در زمان سلجوقیان نیز با استقرار حسن صباح
در الموت، این مذهب رونق بسیاری در منطقة دیلم پیدا کرد. مذهب امامیه ازطریق
فرزندان ناصر کبیر وارد آن منطقه شد و طرفداران بسیاری یافت.
حکام محلی دیلم، آل جستان و آل مسافر، در ارتباط سیاسی با زیدیان، به مذهب زیدیه
تمایل یافتند و عدهای از آنان نیز به مذهب اسماعیلیه متمایل شدند. زیاریان در
ابتدای کار بهعلت تصفیه حسابهای سیاسی مردآویج با داعی صغیر، از زیدیان روی
گرداندند.
خاندان بویه که ازنظر سیاسی و مذهب تشیع نقش مهمی در ایران دورة اسلامی و جهان
اسلام ایفا کردند، از مردم دیلم بودند. آنان ـ اگر نه در ابتدا از معتقدان به
تشیع امامی بودند که موجبات ارزشگذاری و اعتباریابی سیاسی مذهب تشیع را فراهم
آوردند.
خلاصه ماشینی:
"خاندان بویه که ازنظر سیاسی و مذهب تشیع نقش مهمی در ایران دورة اسلامی و جهان اسلام ایفا کردند، از مردم دیلم بودند.
با وجود فتوحات مسلمانان در ایران که از زمان عمر ـ خلیفة دوم ـ آغاز شد، دیلمیان فقط در زمان معاویه بود که مجبور به پرداخت خراج شدند؛ ولی تا مدتهای مدید بعد از آن حاضر به پذیرش اسلام نبودند و در مناطق کوهستانی مشکلاتی برای شهرهای مسلماننشین اطراف، بهخصوص قزوین، فراهم میساختند (ابناثیر، 1399 ه..
عدم پذیرش اسلام ازسوی دیلمیان تا زمان حضور علویان در طبرستان ادامه داشت؛ و پس از آن بود که دیلمیان نیز بهلحاظ مجاورت با مردم طبرستان، بهتدریج به دین اسلام و تشیع گرایش یافتند.
» (ابن حوقل، 1345 : 119) همانطور که گفته شد، وضع جغرافیایی و انسانی سرزمین دیلم در این منطقه، محیطی امن و مناسب برای دشمنان و مخالفان خلفای عباسی فراهم آورده بود.
خلفای عباسی سعی داشتند حکام و مردم دیلمی را بهنوعی تطمیع کنند و از حمایت آنان برخوردار شوند؛ ازجمله در اختلاف میان مأمون و امین، فرماندة نظامی امین «نامهها برای پادشاهان دیلم و جبال و طبرستان و پادشاهان دیگر نوشت» (همان، ص408) و با دادن وعدههایی، از آنان خواست «راه خراسان را قطع کنند و هر کس را که درصدد کمک رساندن به طاهر است مانع شوند.
با وجود این، دیلم همچنان محلی امن برای علویان بود و گریز آنان به دیلم در سالهای بعد نیز ادامه داشت.
در این زمان، تمایل به اسلام شیعی درمیان آنان چنان قوت گرفت که با وجود قطع حمایت حاکم دیلمی از حسنبنزید، دیلمیان همچنان به خدمت رهبر زیدی درمیآمدند."