چکیده:
یکی از مسائلی که به تناسب در علوم گوناگون، مورد بحث قرار گرفته بررسی تمایز علوم
از یکدیگر است که چه ملاکی دارد و چگونه علوم از یکدیگر متمایز می گردد؟ در این
مقاله، سعی شده این مطلب اثبات گردد که ملاک تمایز علوم برهانی به موضوعات آنهاست و
در این علوم، فقط از اعراض ذاتی موضوع بحث می شود. برای اثبات این مطلب، ابتدا
توضیحی در مورد برهان آمده و بیان شده که «برهان» قیاسی است منتج یقین، و به همین
مناسبت، درباره «حقیقت یقین» توضیحاتی داده شده و سپس در خصوص اعراض ذاتی مطالبی
ارائه گردیده است. در نهایت، این مطلب مطرح شده که علوم برهانی دارای وحدت حقیقی
است. بحثی درباره توصیفی یا توصیه ای بودن علوم پایان بخش مقاله است.
خلاصه ماشینی:
"([11]) استاد مصباح در شرح برهان شفا درباره این عبارت می نویسد: این عبارت به نکته مهمی اشاره می کند و آن اینکه از مقدمات ممکن نیز می توان قیاس برهانی تشکیل داد و اینکه گفته اند: مقدمات برهان حتما باید از قضایای ضروری باشد کلیت ندارد و فقط در براهین علوم ضروری و کلی مثل ریاضیات و منطق و فلسفه، این شرط لازم است، وگرنه در آنجا که مطلوب و نتیجه مورد نظر ما خود قضیه ای امکانی باشد، می توان از مقدمات ممکن استفاده کرد و این جهت امکانی به برهانی بودن قیاس، ضرری نمی رساند.
بنابراین، علوم اعتباری، که رابطه بین موضوعات و محمولات در آنها وضعی و قراردادی است نه واقعی و نفس الامری ـ مانند: حقوق، فقه، اصول، صرف و نحو ـ و همچنین علومی که یک سلسله قضایای شخصی مسائل آنها را تشکیل می دهد ـ مانند: لغت، تاریخ و جغرافیا ـ از محل کلام خارج است; زیرا آنچه در مورد تمایز و تشابه علوم گفته می شود اولا، در مورد علوم حقیقی است که رابطه واقعی و نفس الامری امور را بیان می کند و نه علوم اعتباری; ثانیا، در مورد کلیات است که برای ذهن قابل استدلال و استنتاج است، نه جزئیات که به قول اهل منطق «نه کاسب اند و نه مکتسب»، و بالاخره، در مورد علومی است که «برهان» ـ به معنای صحیح منطقی ـ در آن علوم جاری است; مانند: علوم عقلی محض و علوم آزمایشی و تجربی."