چکیده:
با آنکه منابع و مأخذ متعددی در پیرامون تاریخ امپراطوری عثمانی به قلم آمده و پارهای از آنان به فارسی هم ترجمه گردیده1،اما در زمینه حرکتهای علمی در آن امپراطوری اشارت مبسوطی نداشتهاند.حکومت دیرپای عثمانی بر چگونگی روند جریانات علمی و فرهنگی تأثیر بسزائی داشته است.بدون شک منزلت و اثرات نهادهای دینی و مدارس علمی در توسعه حرکتهای فرهنگی جهان اسلام قابل انکار نیست.ایران اسلامی هم در ادوار مختلف شاهد اثرات دیرسال علمی و فرهنگی مدارس بوده است که نمونه آشکار آن مدارس نظامیه عصر سلجوقیان است.درین مقاله نقش تحولات تاریخی بر روند جریانات علمی در امپراطوری عثمانی به صورت اجمال مورد ارزیابی و ملاحظه قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
"4-دوره دوم:عصر استیلاء حکومت بر مدارس علمیه درین دوره که بیشتر به عصر سلطان سلیمان قانونی اشتهار دارد،دو جریان متفاوت بر حرکتهای علمی در مدارس علمیه حاکم است: جریان اول که مخالف حاکمیت و اقتدار دولت عثمانی بر مدارس است،و جریان دوم،درصدد تحکیم حاکمیت دینی و سیاسی بر مدارس است و سرانجام به جهت حوادث درونمرزی و برون مرزی،اغتشاشات و قیامهای داخلی،نیرو گرفتن پنیچریها و تشکیلات نظامی و لشگری و استیلاء سلطان عثمانی بر همه امور،جریان دوم مستولی گشت و درین سطور به دو نمونه از حرکتهای علمی و فکری در دوره موردنظر اشاره میرود: الف:نهضت قاضیزاده رومی او یکی از شخصیتهای علمی مشهور و اصلاحطلب امپراطوری عثمانی است که در نزد علماء و ارباب مدراس از اشتهار علمی برخوردار بود.
روند تحولات سیاسی و مبارزه با ایران صفوی و خطر قیام شیعیان آناطولی و مخالفین دولت عثمانی سبب شد که مدارس علمیه رونق فکری گذشته را از دست بدهد و مدارس عملا از محتوی و کیفیت افتاد و این دوره تعطل حتی بعد از حکومت سلیمان قانونی،سالیان متمادی در امپراطوری عثمانی ادامه یافت که خود یکی از عوامل عقبافتادگی عثمانیان به شمار میآمد21.
5-عصر ظهور اندیشههای نو و برخورد آراء بدون شک،استبداد پادشاهان عثمانی و ظهور قیامهای مردمی در استانبول و ولایات تابعه و شکستهای متعدد آنان در اروپا سبب تحولات سیاسی و اجتماعی در حکومت عثمانیها گشت که این دگرگونیها،بر روند جریانات علمی و فکری در امپراطوری هم تأثیر عمیق بر جای گذاشت که به سه حرکت مهم درین خصوص اشاره میرود: 1)تائید اصلاحات اجتماعی از سوی شیخ الاسلام اسعد افندی31و تأسیس چاپخانه و نشر روزنامه که البته این حرکت روشنفکرانه و با اصابت شیخ الاسلام، مورد تعرض طلاب مدارس قرار گرفت."