چکیده:
خشت و گل همواره به عنوان اساسیترین مواد و مصالح در خانههای قدیمی یزد مورد استفاده بوده است اما آجر و آجرکاری آن هم به صورتی محدود و صرفا به عنوان مکمل کاهگل و گچ در تزیینات بیرونی و بعضا درونی خانههای قدیمی یزد به کار رفته است.بهطور مثال در سردر خانهها،ازاره بیرونی حیاط مرکزی،اطراف پنجرهها و درها و لبه دیوار پشتبامها،پلهها و بادگیرها و...بهطورکلی تزیینات در خانههای قدیمی یزد به دو گروه کالبدی و مصنوعی که صرفا جنبهی تزیینی داشته،تقسیم میشود.و عمدتا دو نوع ترکیب آجری اعماز آجرهای ساده و آجرهای نقشدار و به دو شیوه«مهری»و«خفته رفته»در راستای بهرهگیری از بازیهای نور و سایه در نمای تزیینات آجری توسط معماران هوشمند یزدی مورد استفاده بوده است.اما به دلیل صرفهجویی و باتوجه به گران بودن آجر،خصلت درونگرایی مردم و شرایط خاص اقلیمی شهر یزد آجر کمتر در خانههای قدیمی یزد کاربرد داشته است. بااینهمه،آجر به دلیل مقدس بودن در خانههای زرتشتیان یزد بیشتر مورد استفاده بوده،چرا که آنان آجر را ترکیبی از چهار عنصر مقدس آب و باد و خاک و آتش میدانند.در مجموع اصول سادگی در عین تنوع،کاربردی بودن و توجه به زیبایی بصری همچنین قناعتپیشگی و استفاده از مصالح بوم آورد در تزیینات آجری خانههای قدیمی یزد ما را به بازنگری مجدد در استفاده از مصالح و شیوههای مدرن تزیینات در معماری امروزی وامیدارد.
خلاصه ماشینی:
موارد و نحوهی کاربرد آجر در خانههای قدیمی یزد: طی یک بررسی ساده در خانههای قدیمی یزد بهطور قطع میتوان پنج مکان عمده که در آنها آجر به عنوان مصالح بادوام و تزیینی مورد استفاده بوده را برشمرد: -لبه و کنگره پشتبامها و دیوارها و بادگیرها -ستونها و ازاره جرزهای بیرونی -پلهها -کف حیاطها و اتاقها و پشتبامها -سردر ورودی خانهها و پنجرهها اما باتوجّه به گستردگی تقسیمات هندسی و ترکیبات مختلف انواع آجرها در مورد انواع ترکیبات تزیینی آجر در این مکانها میتوان آنها را به دو ترکیب کلی تقسیم نمود: 1-ترکیب آجرهای ساده: (به تصویر صفحه مراجعه شود) تصویر 1:سردر آجری با ترکیب آجرهای ساده که خود به چند گروه تقسیم میشود: الف)رگچینی:شامل آجرکاری با ترکیب آجرهای یک رنگ و ایجاد طرح و نقشهای مختلف در سطحی صاف میباشد که دارای طرحهای بسیار متنوعی بوده و به چگونگی قرار گرفتن آجر در نمای بنا بستگی دارد که سادهترین و رایجترین آنها عبارتند از:راسته،کله،قدنما یا هره،خوابنما،لازیر،لابند مرتب،نیمانیم و سه با یک.
نقشمایههای تزیینی آجری ترکیبات متنوع آجرچینی ساده و نقشدار در خانههای قدیمی یزد باعث شکلگیری نقشمایههای زیادی در تزیینات آجری شده است که در این بخش از خیل عظیم نقشمایههای ایجادشده به معرفی تعدادی از مهمترین این نقشمایهها پرداخته میشود: (به تصویر صفحه مراجعه شود) 1-بخشی از سردر کله سنتوری شکسته تاجی: که با دو ردیف(رگ)هرهچینی«کلهنما»مشخص است شاخ و برگ تزئینی در مرکز قاب مشخص است.