چکیده:
ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی از مفسران معتزلی سده چهارم هجری است. برجستهترین اثر وی تفسیر
جامع التأویل لمحکم التنزیل که بر اساس مذهب اعتزال و با گرایشهای عقلانی تدوین شده بوده، اکنون در
دست نیست. در این مقاله پس از شرحی مختصر از زندگانی این مفسر گمنام به بیان آراء کلامی، شیوه
واژهشناسی، و نظریه او پیرامون آیات ناسخ و منسوخ و تناسب آیات، بر اساس آنچه دیگر مفسران از او نقل
کردهاند،پرداخته و نیز نمونههایی از اشعار وی ارائه شده است.
خلاصه ماشینی:
"این تفسیر حاوی نظریات جدیدی بوده که به قصد تقابل با عقاید شایع اشعریگری در آن دوره از تاریخ تألیف گردیدهبوده است؛ از اینرو در جای جای تفسیر او جنبه عقل گرایی و اتکا به ریشه لغوی الفاظ آیات برای دریافت مقصود که خاص معتزله است، به چشم می خورد، بویژه در زمینه ناسخ و منسوخ آیات قرآن، میتوان گفت در عقیده خویش متفرد بوده و آن را انکار کرده و همین امر باعث طعن علمای بسیاری در مورد وی شده است.
ابو مسلم نیز مانند دیگر مفسران معتزلی برای ارائه معنا و تفسیر الفاظ آیات قرآن، به اصل لغوی کلمات و گاهی به شعر شاعران استناد نموده است که به چند نمونه آن اشاره می شود: 1) ذیل آیه: «ثم اتخذ تم العجل من بعده و أنتم ظالمون» (بقره / 51)ابو مسلم گفته است: الظلم فی أصل اللغة هو النقص، قال تعالی : «کلتا الجنتین آتت اکلها و لم تظلم منه شیئا»[کهف / 33]، والمعنی أنهم لما ترکوا عبادة الخالق المحیی الممیت و اشتغلوا بعبادة العجل فقد صاروا ناقصین فی خیرات الدین والدنیا(مفاتیح الغیب ، 3/76).
ابو مسلم اصفهانی نیز که معاصر ابوبکر نیشابوری بوده، از جمله علمای انگشت شماری است که در خلال تفسیر قرآن، تناسب آیات را مورد توجه و عنایت قرار داده است،به دلیل آن که می بینیم مرحوم طبرسی در مجمع البیان، اقوال بسیاری در زمینه وجه اتصال آیهای به آیه یا آیات دیگر در بخش «النظم»از وی نقل می کند."