چکیده:
«اعیان ثابته» از اصطلاحات کلیدی عرفان ابن عربی است که معانی نزدیک به آن در مکاتب مختلف پیش از وی وجود داشته
است. این اصطلاح بار اول به وسیله خود «ابن عربی» وضع شد و عارفان و فیلسوفان - به پیروی از وی - در مسائل متعددی از جمله
«علم حق»، «تجلی حق» و «آفرینش» از آن استفاده کردهاند. ملاصدرا- بنیانگذار حکمت متعالیه - در کتاب کبیر خود، الاسفارالاربعة،
گاه با تمجید از ابن عربی این اصطلاح را به کار میبرد و قول خویش را تأیید میکند و گاه سخن ابن عربی در «اعیان ثابته» را به
سخافت کلام معتزلیان در «ثابتات ازلی» میداند و آن را به گونهای توجیه میکند. در این مقاله با عطف توجه به مسأله «علم الهی پیش
از خلقت» میکوشیم مفهوم «اعیان ثابته» در عرفان ابن عربی و حکمت متعالیه صدرایی را - به قدر وسع - آشکار کنیم. در پایان مقاله
با تحلیلی کوتاه از دیدگاه ملاصدرا در «اعیان ثابته» بیان شده است که اصول «حکمت متعالیه» ملاصدرا با قول به «اعیان ثابته» آنگونه
که مقصود ابن عربی است منافات دارد.
خلاصه ماشینی:
"و ابن عربی با قول به «اعیان ثابته» و اینکه هر موجودی قبل از تحقق خارجی در علم حق تعالی ثبوتی دارد، خلقت را اعطای وجود به این اعیان میداند (کربن،(115 .
انگیزه معتزله در این قول - بنا بر گزارش ملاهادی سبزواری - دو چیز است: یکی تصحیح امکان ماهیات، به این معنا که صحیح نیست از ماهیات، در حالت موجود بودن- که ضرورت وجود دارند- ضرورت وجود و عدم سلب شود، بلکه ماهیات باید قبل از وجود، ثبوتی داشته باشند تا بتوان امکان یعنی سلب ضرورت وجود وعدم را بر آنها حمل کرد؛ و دیگر تصحیح مسأله علم ازلی حق تعالی.
ملاصدرا سپس بیان میکند که مقصود عرفا از «اعیان ثابته» این است که ماهیات قبل از اینکه موجود شوند و کثرت تفصیلی پیدا کنند، همگی با یک وجود بسیط اجمالی موجودند؛ زیرا اعیان از لوازم اسماء حق تعالی هستند و بدون شک اسما و صفات الهی با وجودی واحد و بسیط موجودند.
وی در فتوحات میگوید: «ممکنات در حال عدمشان در برابر حق و متمایز از یکدیگرند و حق تعالی از دیدگاه اسماء حسنای خود، مانند علیم و حفیظ بدانها مینگرد و با نور وجود خود «شیئیت ثبوت» آنهارا حفظ میکند تا «محال بودن» این شیئیت را از آنها سلب نکند» (الفتوحات المکیة، چاپ، دارصادر، 3/280) در پایان، اشاره به این نکته خالی از فایده نیست که ملاهادی سبزواری (نک : شرح المنظومة، 574) و علامه طباطبائی (نک : نهایة الحکمة، 292)- که از پیروان مکتب ملاصدرا هستند - بدون هیچ توجیهی قول به اعیان ثابته را مردود میدانند."