چکیده:
معرفت نفس به ویژه ارتباط آن با خداشناسی همواره از موضوعات اصلی مورد توجه فیلسوفان و عرفای اسلامی بوده است. به طوری که, کمتر فیلسوف و عارفی یافت میشود که از معرفت نفس و رابطة آن با خداشناسی سخن نگفته باشد. از این میان، مقالة حاضر در پی آن است که نظرگاه ابن عربی و ملاصدرا را درباره ارتباط خودشناسی و خداشناسی در قالب تقریرهایی از جمله: صورت، انسان کامل، نقص، وجود رابط، احدیت و ظهور و امتناع ارائه دهد. افزون بر آن، به مراحل ارتباط معرفتی نفس و حق و نوع شناخت در خودشناسی و خداشناسی اشاره میشود.
خلاصه ماشینی:
"چه تلازم و ارتباطی بین خودشناسی و خداشناسی وجود دارد و مصحح آن چیست؟آیا ارتباط مذکور دارای مراتب است؟آیا شناخت در آن حصولی است یا حضوری؟موضع ابن عربی و ملا صدرا در باب ارتباط خودشناسی و خداشناسی چیست؟آنها چه دیدگاهی نسبت به حدیث«من عرف نفسه فقد عرف ربه»داشتهاند؟ و چه تقریرهایی از آن ارائه کردهاند؟1.
این نوع تلقی از امتناع معرفت به دلیل فضای حاکم بر حکمت متعالیه است، زیرا در فلسفهء صدرایی انسان دارای تعریف خاصی نیست،بلکه موجودی سیال است که دمبهدم درجاتی از وجود را درمینوردد و در هیچ مرتبه و مقامی از هستی ایستا نبوده و در هویت خویش مقام معلومی نداشته و درجهء معینی از هستی را به خود اختصاص نداده،بلکه دارای مقامات و درجات متعدد و فراوان است و در سیر تکاملی خویش حد یقف و ایستایی ندارد و دقیقا به همین دلیل گفتهاند:حقیقت انسان ماهیت ندارد،بلکه وجود و انیت صرف است.
به این بیان که حق تعالی معرفت تام را برای خویش برگزیده است و انسان با شناخت نفس و هر حقیقت دیگر نمیتواند به آن درجه از معرفتی که حق به خود دارد،دسترسی پیدا کند(نکـ:کاشانی،427).
ملا صدرا در تبیین این تقریر نوشته است:خلیفة الله(رسول الله)آینهای است که همهء اشیا در آن مشاهده میشوند و حق تعالی با جمیع اسمایش در او جلوه میکند لذا با شناختن او به معرفت رب نایل میشویم چنانکه رسول الله فرمود فمن رآنی فقد رأی الحق(نکـ:اسفار،7/21-22).
در مسألهء ارتباط خودشناسی و خداشناسی نیز ملا صدرا در تقریر انسان کامل-در موضعی که آن را براساس اسماء الله تبیین کرده-از ابن عربی و آموزههای عرفانیاش متأثر و حتی ظاهرا در طرح این تقریر،علاوه بر روایات اسلامی،به اقوال ابن عربی ناظر بوده است."