چکیده:
علمی اعم از نکات طبی،ریاضی،نجومی،فقهی و...،استشهاد بجا به ابیاتی از شعرای پارسیگو و تازیگو به ویژه اظهار نظرهای دقیق در تصحیح برخی ابیات،از احاطهء علمی و ژرفنگری مؤلف حکایت دارد. نگارنده با ادای احترام و فرو آوردن سر تعظیم در برابر همه کسانی که به نحوی دربارهء انوری و شعرش کوشیدهاند،بر آن است تا در این مقاله،به شرح نکتهای از شعر این شاعر خراسانی بپردازد.قرن ششم هجری به دلایل بسیار،از جمله قدرت یافتن سلجوقیان، مطرح شدن عراق در برابر خراسان،راهیابی زبان دری به عراق و آذربایجان و درآمیختن با دیگر لهجهها،انتقال مجالس و محافل ادبی به این منطقه و...در تاریخ ادبیات ایران قابل توجه و بررسی است. با روی کار آمدن سلجوقیان،اساسیترین زمینههای تحول در زبان و ادب ایران پس از اسلام به وجود آمد؛تحول در زبان،فکر،صور خیال و در یک کلمه،تغییر و تحول در سبک سخن و گسترش جغرافیای شعر،مؤلف لباب الألباب را بر آن داشته تا ضمن دستهبندی جغرافیایی،شعرای این دوره را به چهار دسته:شعرای خراسان،ماوراء النهر،عراق،غزنین و لاهور تقسیم کند1. انوری ابیوردی در این تقسیم از شعرای برجستهء خراسان به شمار میرود. افزون بر برخی از ویژگیهای خاص در شعر وی،مانند آشنایی با فلسفه و آثار ابن سینا،مدح و هجو توأمان،صراحت در تقاضا و...با ویژگیهای دیگری روبروییم که از مختصات سبک دوره به شمار میرود.از این رو این گونه اشعار در طول زمان مورد توجه شارحان قرار گرفته است.شرح شادی آبادی،شرح ابو الحسن فراهانی و شرح محمد بن عبد الرزاق دنبلی تبریزی که در فاصلهء نیمهء دوم قرن نهم تا نیمهء اول قرن سیزدهم بر این دیوان نگاشته شده شواهدی بر این مدعا هستند2. در روزگار حاضر نیز علاوه بر دیوان انوری به تصحیح استاد سعید نفیسی و اهتمام محمد تقی مدرس رضوی به چاپ شرح ابو الحسن فراهانی و ارائهء تصحیحی منقح از دیوان،استاد فاضل دکتر سید جعفر شهیدی با«شرح لغات و مشکلات دیوان انوری»خدمتی ارزشمند به فرهنگ و ادب ایران عرضه کرده است3.دقت و موشکافی در شرح معانی واژگان،ترکیبها و اصطلاحاتاساسیترین زمینههای تحول در زبان و ادب ایران پس از اسلام،در قرن ششم با قدرت یافتن سلجوقیان شکل گرفته است.از جملهء پیامدهای تحولات سیاسی- اجتماعی عصر یاد شده،گسترش جغرافیای شعر،تحول در زبان،فکر و صور خیال و در یک کلمه،تغییر و تحول در سبک بوده است.دشواری و دیریابی شعر قرن ششم از جمله ویژگیهای سبکی این دوره به شمار میرود. شعر انوری،نمونهای از دشوارگویی در آن دوره است.شروح کهنی چون شرح شادیآبادی،شرح ابو الحسن فراهانی و کوششهای اخیر مرحوم مدرس رضوی و استاد ارجمند شهیدی،شواهدی بر این مدعاست. نگارنده بر آن است تا در این مقاله،نکتهای را از دیوان این شاعر خراسانی شرح کند.
خلاصه ماشینی:
در روزگار حاضر نیز علاوه بر دیوان انوری به تصحیح استاد سعید نفیسی و اهتمام محمد تقی مدرس رضوی به چاپ شرح ابو الحسن فراهانی و ارائهء تصحیحی منقح از دیوان،استاد فاضل دکتر سید جعفر شهیدی با«شرح لغات و مشکلات دیوان انوری»خدمتی ارزشمند به فرهنگ و ادب ایران عرضه کرده است3.
*** انوری در مقدمه قصیدهای خزانیه با مطلع: روز می خوردن و شادی و نشاط و طرب است ناف هفته است اگر غره ماه رجب است در مدح ناصر الدین ابو الفتح طاهر،چنین سروده است: این همان سکنه و صحراست که گفتی ز سموم تربت آن خزف و رستنی این خطب است خیز از سعی دخان بین و ز تأثیر بخار تا در این هر دو کنون چند رسوم عجب است روزن این همه پر ذره زرین زره است عرصه آب همه پر پشه سیمین سلب است لعمه در سکنه کانون شده بر خود پیچان افعی کاه ربا پیکر مرجان عصب است دود حلقه شده بر سطوح هوا خم در خم سطرهایی است که مکتوب بنان لهب است شعله آتش از آن روی که گفتم گویی در مقادیر کتابت،قلم منتجب است 4.
لیکن تصریح به نام منتجب الدین از نگاه تیزبین مؤلف شرح مشکلات و نیز مصحح ارجمند دیوان وی به دور مانده است.