چکیده:
در سطح کره زمین، در عرض جغرافیایی 45ـ15 درجه نیمکره شمالی، هوای پرفشار ـ
جنب حارهای ـ مانع از تشکیل ابر و بارندگی شده و موجب خشک و بیابانیشدن آب و هوا
میشود. کشور ایران در عرض 45ـ15 درجه شمالی یعنی درست در مرکز این هوای پرفشار یا
نوار بیابانی قرار دارد. لذا، میبایست سراسر آن دارای آب و هوای خشک و بیابانی و
کمبارندگی و کمآب میشد. اما در طول دوره تکامل کره زمین، دو پدیده طبیعی موجب شده
که ایران دارای انواع مختلف آب و هواها با مناطق مختلف جغرافیایی و محیطهای مختلف
زیستی شده است. این دو پدیده عبارتند از: الف ـ خشکشدن دریاها و تنها باقیماندن دو
دریا در شمال و جنوب کشور. ب ـ چینخوردن و کوهستانی شدن ایران و بهوجود آمدن رشته
کوههایی با ارتفاعها و جهتهای بسیار مناسب و مساعد، مانند سلسله کوههای البرز و زاگرس و
کوههای مرکزی و غیره. کوهها اثر پرفشار را از بین برده و امکان خنک شدن هوا و بارندگی
بهخصوص برف را فراهم آورده که به این طریق منابع آب مناطق کوهستانی با جاریشدن
آبهای سطحی و نیز زیرزمینی منابع آب دشتهای پائیندست فراهم شده است. همچنین
کوههای البرز توأم با دریای شمال (خزر) منطقه معتدل مرطوب و پربارانی با شرایط بسیار
مساعد برای زندگی بهویژه اشتغال در زمینه کشاورزی و تولید محصول معتدل مرطوب و
همچنین فعالیت در زمینه شیلات و جنگل را فراهم ساختهاند.
دریای جنوب (خیلجفارس و بحر عمان) توأم با ارتفاعات شمالی خود در این عرض
جغرافیایی یک آب و هوای گرم مرطوب، بسیار مساعد برای کشاورزی بهویژه در منطقه
چابهار بهوجود آورده که انواع محصولات گرمسیری در آن منطقه حاصل میشود.
کوههای زاگرس در غرب کشور با استفاده از رطوبت هوای وارد شده از غرب سبب
بهوجود آمدن سرابها (چشمهسارها) و نیز جاریشدن رودهای متعدد درههای سرسبز و پوشیده
از مراتع غنی و جنگلهای بلوط شده و توسعه صنایع در دهههای اخیر در این مناطق تحولی در
زندگی مردم بهوجود آورده است.
هوای پرفشار جنب حارهای و بادهای گرم و خشک (آلیزه) در قسمت مرکزی و جنوبی
کشور سبب بهوجود آمدن دشتهای خشک داخلی و عرصههای کویری و بیابانی با بارندگی
اندک و منابع آب غالبا شور شدهاند، در نتیجه، شرایط زندگی در این مناطق، سخت و دشوار
شده است.
در گذشته که زندگی مردم بیشتر براساس کشاورزی و دامداری بود، کویر (نمکزار) در هر
منطقه که وجود داشت، سرزمینی شوم، نفرین شده و از عوامل نامساعد زندگی و مانع توسعه
اقتصادی و اجتماعی آن منطقه بهشمار میرفت. اما بر اثر توسعه علم و فناوری امروزه کویرهای
گیاهدار بهمثابه منابع طبیعی تکثیر شونده و کویرهای فاقد گیاه بهمنزله منابع طبیعی
تجدیدشونده (تمامنشدنی در صورت بهرهبرداری صحیح) بهشمار میآیند به گونهای که
بهرهبرداری صحیح از آنها بهویژه انواع مختلف املاح در کویرهای مختلف، نقش مهمی در
بهبود وضعیت زندگی و توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی مردم این منطقه و حتی کشور
خواهد داشت. بر این اساس امروزه کویرها (نمکزارها) و همچنین رودهای شور، از نعمتهای
بزرگ خدادادی و منابع عظیم و تمامنشدنی ثروت و اشتغالزایی بهشمار میآیند. ضمن آنکه با
داشتن مناظر زیبا از منابع مهم جاذبههای توریستی و اقتصادی محسوب میشود.
خلاصه ماشینی:
". با توجه بیشتر به شهرها که امروزه از فرهنگ دولتها و برنامه آنان است، توجه به روستاها کمتر شده که با کم یا خشک شدن منابع آبی آنها یا کاهش حاصلخیزی خاکها و نابود شدن دامهای آنان بر اثر خشکسالی و دیگر حوادث طبیعی و غیرطبیعی، آهنگ تخلیه روستا و رواج فرهنگ شهرنشینی تندتر میشود که میتوان به خوبی حدس زد با این روند، در آیندهای نه چندان دور، فقط ممکن است جمعیت اندکی در روستاها بمانند، در حالی که برخلاف بسیاری از کشورها، از جمله امارات متحده عربی یا عربستان و غیره که جمعیت شهرنشینی آنها خیلی زیاد است، در کشور ما منابع آب و خاک زیاد است که با یک برنامهریزی صحیح و حسابشده، نهتنها از لحاظ بسیاری از محصولات استراتژیک به خودکفایی میرسیم، بلکه قادر خواهیم بود صادرات عمدهای هم داشته باشیم و حتی میتوان به جای روستاهای حواشی کویرها (نمکزارها) که تقریبا تمامی آنها امروزه تخلیه شدهاند (به علت استفادهناپذیربودن کویر در کشاورزی و همچنین پیشروی زهآبهای شور کویر، اراضی مزروعی آنها از حیز انتفاع افتاده و آب این مناطق نیز شور شده است)، زنجیروار شهرهای صنعتی بهوجود آورد، امروزه علم و فناوری آنقدر پیشرفت کرده که (به عقیده نگارنده) تخصص اصلیاش عمران اراضی شور و کویری و بهرهبرداری صحیح از آن است، اگر برای استفاده از کویرها برنامهریزی جامعی شود، کویرها دیگر مانند گذشته سرزمینی شوم و نفرینشده و مایه عقبافتادگی آن منطقه نخواهند بود، بلکه مایه توسعه و پیشرفت آن مناطق و حتی کشور خواهند شد و به جای روستاهای مفلوک و فاقد امکانات میتوانند زنجیروار شهرکهای صنعتی بهوجود آیند و به جای کشاورزی و دامداری کمدرآمد و اندک، تمدنهای صنعتی ایجاد شوند، زیرا (به عقیده نگارنده) کویرها منابع طبیعی تجدیدشونده یا تجدیدپذیر مناطق خشک هستند (همانگونه که جنگلها منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق مرطوب بهشمار میروند) که تمامی این املاح در دنیای امروز مورد استفاده و باارزش و حتی برخی از آنها نادر و بسیار گرانبها هستند، اگر درست شناخته (شناخت انواع کویرها) و بهرهبرداری شوند، هیچوقت تمام نمیشوند (منابع طبیعی تجدیدشونده هستند)، برخلاف معادن و املاح موجود در کوهستان که با برداشت، دیگر در شرایط کنونی تجدید نمیشوند."