چکیده:
بهرغم دیرپایی زندگی شهری در ایران و شکوفایی تمدن اسلامی در سدههای چهارم
و پنجم هجری و نیز کمیت قابل توجه منابع تاریخی، گزارشهای اندکی از وضع بهداشت
و بهداری شهرها در دست است. در این مقاله ابتدا عوامل مؤثر در تأمین بهداشت شهرها
نظیر جمعیت، نحوه تأمین و کیفیت آب، وضع زباله و فاضلاب شهری، توجه یا عدم توجه
مردم به حفظ بهداشت و نظایر اینها مشخص شده، آنگاه پاسخ منابع تاریخی به
پرسشهای مطروحه، بررسی گردیده است. در بخش بهداری نیز ضمن اشاره به برخی
عوامل بیماریزا، درباره نحوه عمل پزشکان و برخی شیوههای درمانی دیگر بحث شده
است.
نکتهای که ذکر آن حائز اهمیت به نظر میرسد، این است که خواست اصلی این
مقاله نه ارائه تصویری کامل از موضوع فوق، که جلب توجه پژوهشگران به این بخش
مغفول از تاریخ اجتماعی این ملک و ملت بوده است.
خلاصه ماشینی:
"لذا در آغاز به بحث در مورد جمعیت و بررسی وضع آب آشامیدنی شهرها خواهیم پرداخت و سپس با اشارهای به وضع معابر شهری، گفتار کوتاهی درباره زبالهها و فاضلاب شهرها خواهیم آورد؛ آنگاه از کوششهای مردم برای زدودن آلودگیها از خویش (حمامها) سخن خواهیم گفت و با مقدمهای درباره بیماریها، به پزشکی و پزشکان و بیمارستانها و بررسی چگونگی کار آنان خواهیم رسید.
همو بیتالمقدس را با بیست هزار تن جمعیت، «شهری بزرگ» میخواند (ناصرخسرو، 27) و درباره لحسا از «بیش از بیست هزار مرد سپاهی» و «سی هزار بنده درم خریده حبشی و زنگی» سخن میگوید (ناصرخسرو، 105) و از «سیهزار آدمی» که تنها در قصر سلطان در «میان شهر قاهره» میزیستهاند یاد کرده است، (ناصرخسرو، 54ـ55) اینگونه قرائن «باسورث» را بر آن داشت، بدون اشاره به مآخذی که به نقل از ابوالفضل بیهقی، تلفات قحطی نیشابور را در سال 401 هجری «صد و هفت هزار و کسری خلق» دانستهاند (راوندی، 5 / 419 / فقیهی، 674)، جمعیت این شهر را در اوائل سده پنجم هجری به تخمین «سی تا چهل هزار تن» بداند و این تخمین را برآوردی منصفانه شمارد (باسورث، 1 / 164).
علیاصغر فقیهی بر این باور است که کوچهها را معمولا سنگفرش میکردند و به نقل از اصطخری آورده که «در سمرقند کمتر کوچهای بوده است که سنگفرش نباشد» (فقیهی، 1357، 598) (البته در مسالک و ممالک مورد مراجعه چنین چیزی دیده نشد)."