چکیده:
دومین مناجات امام سجاد علیهالسلام در قالب مناجات «خمس عشر»، مناجات شاکین است که بر سه محور نفس، شیطان و قلب متمرکز است. این بخش به بازشناسی مفهوم، ماهیت و ویژگیهای نفس اماره میپردازد. نفس اماره، عاملی است که انسان را به تأمین امیال پست وامیدارد و مانع از شکوفایی استعدادها و ابعاد متعالی در وجود انسان شده، در نتیجه، مانع از نیل او به کمال اصیل انسانی میشود. همه خواستهها و تمایلات نفس انسانی بد و ناپسند نیستند، بلکه این تمایلات و خواستها نعمت خدادادی محسوب میشوند و باید انسان به آنها جهت خدایی داده و بر اساس ضوابط عقلی و دینی از آنها بهره گیرد. اما از آن جهت که نفس اماره، انسان را به گناه و معصیت وادار میکند، و موجب میشود انسان حقوق و خواستهای خدا و حقوق دیگران را زیر پا نهد و او را به ورطه انحطاط و فساد سوق میدهد، «اماره بالسوء» نام گرفته است. در کلام امام سجاد علیهالسلام، نفس اماره دارای ده ویژگی برجسته است که در این بخش به آنها پرداخته میشود.
خلاصه ماشینی:
"مراحل نفس در قرآن گرچه اصطلاح نفس اماره شناخته شده است و در مکالمات عرفی و روزمره فراوان به کار میرود، اما مصداق و حقیقت آن و ارتباطش با عقل و قلب و اینکه چرا خداوند این قوه را در درون ما قرار داده و چگونه میتوان با آن مبارزه کرد و از تأثیرات آن جلوگیری کرد، چندان روشن نیست.
در نتیجه، کسی که اسیر نفس اماره است، در راه رسیدن به خواستهها و لذتها دست به هر کار ناصوابی میزند، حریم احکام الهی را میشکند و غرایز و خواستههایی را که تأمین صحیح آنها بستر کمال انسان را فراهم میآورد، وسیله تیرهروزی و هلاکت قرار میدهد و با سوءاستفاده از نعمتهای الهی و عدم استفاده درست از آنها، خود را از تعالی و کمال انسانی محروم میسازد.
نفس اماره، از آن جهت که انسان را به گناه و معصیت وامیدارد و موجب میشود انسان در مسیر تأمین خواستههای خود حقوق الهی را رعایت نکند و حقوق دیگران را زیر پا نهد و به ورطه فساد و انحطاط افتد، دعوتکننده و امرکننده به بدی نام گرفته است.
اما کسی که با پیروی هوای نفس خود را در معرض هلاکت قرار داده، چنان خوار و ذلیل میگردد که هیچ کس به او توجه نمیکند و چون خداوند به او اعتنایی ندارد و مقدر کرده که از آن فرجام شوم نرهد، دیگران نیز نمیتوانند به او کمک کنند، بلکه او علاوه بر خداوند نزد بندگان خدا نیز خوار و ذلیل میگردد."