چکیده:
تجربهءکاری)و«سیستم تشویق-تنبیه»با پایدار شدن قوانین و مقررات خاص جزایی،همینطور،«آموزشها»و«کارکردها»تا حد زیادی با هم نزدیک شده و همگام پیش رفتهاند.میزان و سطح کلی آموزشها،گذر از آموزشهای عمومی به آموزشهای تخصصی را منعکس ساخته است.به تناسب تمایزپذیری در کارکردها و نوع مأموریتها،آموزشها و دورههای تخصصی نیز،گسترش زیادی یافته است. شبیه همین فرایند در سازمانهای نظامی ایالات متحده نیز وجود داشت.اما نوع ارتباط نهاد سیاسی با سازمانهای نظامی و ساختار سیاسی-اجتماعی آنجا که بر عدم تمرکز دلالت دارد،سازمانهای نظامی را علاوه بر رسمی شدن،به سمت حرفهای شدن نیز سوق داد.اما در ایران،نهاد سیاسی با سیستم متمرکز خود،اجازهء حرفهای شدن را به سازمانهای نظامی نداد و ازاینرو سازمانهای نظامی ایران،در فرایند تمایزپذیری،عمدتا در رسمی شدن باقی ماندند.ویژگی مهم حرفهای شدن،استقلال نسبی در تصمیمگیری بود که برخلاف سازمانهای نظامی آمریکا،هرگز در سازمانهای نظامی ایران،امکان بروز نیافت.این تحقیق،در مورد«تمایزپذیری سازمانهای نظامی از نهاد سیاسی»از سالهای 1300 تا 1357 در ایران میباشد. با توجه به ادبیات و مبانی نظری که مشتمل بر مباحث کلی تمایزپذیری،نحوهء ارتباط سازمان نظامی با نهاد سیاسی،سازمان،مشخصات و کارکردهای آن و نیز شرایط جهانی بود، تمایزپذیری با دو متغیر عمدهء«رسمی شدن»و«حرفهای شدن»مشخص شد.سه شاخص «تقسیم کار سازمانی»«نحوهء ارتقای سازمانی»و«سیستم تشویق و تنبیه»برای رسمی شدن در نظر گرفته شد. روش تحقیق در این مقاله،روش«تطبیقی-تاریخی»با رویکرد«نمونهمحور»بود که در شمول پژوهشهای کیفی محسوب میگردد.روش جمعآوری اطلاعات مبتنیبر اسناد و مدارک تاریخی بود که با توجه به آن،سیر تغییرات تمایزپذیری سازمانهای نظامی ایران از نهاد سیاسی در چهاردورهء انتخابی(1300-1320، 1320-1332،1332-1342 و 1342-1357)یعنی دورههای پهلوی اول و دوم مورد توجه قرار گرفت.مرجع مقایسه تحقیق نیز سازمانهای نظامی آمریکا تعیین گردید. هرچه از دورههای قبل به دورههای جدید انتخابی نزدیک میشویم،بعد رسمی شدن تمایزپذیری،توسعه و گسترش زیادی پیدا کرده است.درواقع«تقسیم کار»شامل زیرمجموعههای متعدد سازمانی،رستهها و مقررات سازمانی و همچنین علائم و نشانهای نظامی،«نحوهء ارتقای سازمانی»با ظهور سیستمهای مدرن پرسنلی(تحصیلات،آموزش، مجلهء جامعهشناسی ایران،نهم،شمارهء 3 و 4،پاییز و زمستان 1387،ص.24-57
خلاصه ماشینی:
روش جمعآوری اطلاعات مبتنیبر اسناد و مدارک تاریخی بود که با توجه به آن،سیر تغییرات تمایزپذیری سازمانهای نظامی ایران از نهاد سیاسی در چهاردورهء انتخابی(0031-0231، 0231-2331،2331-2431 و 2431-7531)یعنی دورههای پهلوی اول و دوم مورد توجه قرار گرفت.
به تاریخچهء شکلگیری و توسعهء سازمانهای نظامی و نیز نحوهء ارتباط آنها با نهاد سیاسی در کشورهای پیشرفتهء صنعتی حصوصا ایالات متحدهء آمریکا رجوع کردیم و به نظر رسید که میان دو سازمان نظامی وجوه تشابه و تفاوت زیادی برقرار باشد.
با توجه به موضوعات و مباحث مطرح شده میتوان چند سؤال مطرح نمود: آیا در سازمانهای نظامی ایران تمایزپذیری رخ داده است؟،آیا تمایزپذیری ساختی در سازمانهای نظامی ایران اتفاق افتاده است؟،آیا تمایزپذیری کارکردی در سازمانهای نظامی ایران اتفاق افتاده است؟آیا سازمانهای نظامی ایران«رسمی»شدهاند؟آیا سازمانهای نظامی ایران«حرفهای»شدهاند؟کدام شاخصهای تمایزپذیری در سازمانهای نظامی ایران بهتر دیده میشود؟آیا نحوهء اعمال حاکمیت در نهاد سیاسی ایران مبتنی بر قانون بوده است؟تشابهها و تفاوتهای میان دو سازمان نظامی ایران و آمریکا ناشی از چه عوامل و شرایطی است؟ اهداف تحقیق این مقاله ناظر بر دو هدف است:الف)جهتگیری نظری دارد و بر گسترش و تعمیق مرزهای حوزههای تخصص«جامعهشناسی سیاسی ایران»تأکید میکند.
جانوویتز پنج نوع سیستم سیاسی-نظامی با عناوین اقتدارگرایانه شخصی،اقتدارگرایانه تودهای،رقابتی-نیمهرقابتی دموکراتیک،ائتلاف نظامیان و غیر نظامیان1و حاکمیت نظامیان2را مورد توجه قرار داده است(جانوویتز،4691:94-53)، هانتینگتون نیز بحث نحوهء ارتباط را با چهار شاخص که دلالت بر سطح نهادی دارند،معرفی مینماید(همان:04-42):انعطافپذیری با محیط،سادگی-پیچیدگی(تعداد خرده واحدهای سازمانی)،استقلال-تابعیت(سازمانها بیانگر مصالح گروههای اجتماعی خاص نباشند)، انسجام-گسیختگی(تأکید بر ارتباط آن با سطح نهادمندی).