چکیده:
این مقاله،به معرفی دو مسجد از مساجد معروف و تاریخی شهر آمل اختصاص دارد.در ابتدا،پیشینهای از شهر آمل بیان میشود.آنگاه مساجد معروف شهر معرفی میگردد. بعد دو مسجد و مدرسهء آقا عباس و جامع،مورد بررسی قرار میگیرد.سپس نقش وقف را در سیمای فیزیکی و کالبدی شهر آمل،مورد بررسی قرار میدهد.پس از آن،عکس وقفنامه همراه با نام واقفان و موقوفهها آورده میشود و در آخر،برای درک بهتر از موقعیت این عناصر فرهنگی-اجتماعی در منطقهء شهری کهن آمل،پلان، عکس و نقشهء مساجد،و نیز تصویری از شرایط قرارگیری و موقعیت آنها همراه با بازنوشت اسناد،با عنوان «پیوست»میآید و منابع مورد استفاده،ذکر میشود. ویژگیهای اسناد موردنظر،از جهات مختلف در خور تأمل است.به عنوان مثال،بخش مهمی از شهر آمل در آتشسوزی بزرگ 1335 ق.تبدیل به خاکستر شد و در آن میان،وقفنامههای مهم اماکن مختلف وقفی از میان رفت.تنها به دلیل اهمیت نهاد وقف در زندگی مردم شهر و نیز،اهتمام دست اندرکاران امر به تداوم نهادهای مذهبی در شهر بود که بار دیگر رونوشت وقفنامههائی تهیه شد و مبنای عمل قرار گرفت. ازاینرو،انتشار این رونوشت-که در شرایط خاص تاریخی یاد شده صورت گرفت-از آن جهت اهمیت دارد که میتوان براساس آن،بافت تاریخی شهر و بازار و دیگر عناصر مذهبی و کالبدی منطقهء مرکزی شهر آمل را،پیش از آتشسوزی مخوف سال 1335 ق.ترسیم کرد.همچنین،چگونگی تهیهء رونوشت از نسخهء اصل وقفنامهای که بظاهر از دسترس خارج شده بود و چگونگی مسجل کردن آن از نظر سندشناسی و نقد تاریخی نیز، واجد اهمیت بسیار است. مقالهء حاضر،ضمن ارائهء دو سند تاریخی در مورد این شهر،نکاتی را در مورد ملاحظات سندشناسی و تحلیل اطلاعات تاریخی در اسناد شرعی برای درک دگرگونیهای روی داده در مناسبات شهری چون آمل،مطرح میسازد.آمل،یکی از شهرهای کهن ایران است که پیشینهء شهرنشینی در آن،به دورههای پیش از اسلام برمیگردد.در این مقاله،سعی بر آن است تا با به دست دادن پیشینهای از شهر آمل و موقعیت آن در دورههای مختلف تاریخی،دو عنصر از عناصر مهم مذهبی این شهر را-که در بافت کهن قرار دارد-معرفی کنیم.این دو عنصر-که مسجد جامع و مسجد آقا عباس نام دارد-از لحاظ کارکردی،در ترکیب با فضای یک مدرسه ساخته شده است و به صورت همزمان کارکرد مسجد و مدرسه داشته است.با تکیه بر منابع تاریخی و سفرنامهها،این دو مسجد را معرفی کردیم و براساس وقفنامههای آن،وضعیت موقوفهها،واقف و موارد مصرف آن را مشخص ساختیم تا جایگاه آن را در شهر آمل در گذشته بیان کنیم.
خلاصه ماشینی:
"از جناب متولی مرقوم،مدارک راجعه به املاک موقوفه در این ورقه را مطالبه فرموده،به جواب اظهار داشت وقفنامجاتی که صدور آن از واقفین مرحومین بوده، در سنهء حریق بزرگ آمل،محروق واقع شد و بعد فهرست املاک موقوفه در ورقه ثبت و درج نمودهاند،چون شامل به دکاکین جدید البنا نبوده،فلذا تمامت املاک موقوفه را در این ورقه مذکور داشته و مستدعی است در حضور مبارک حجج اسلامیهء آمل و لاریجان-دامت افاضاتهم-و نیز از آقایان عظام از علما و مروجین احکام شریعت مقدسه و اعاظم و اشراف و محترمین از طایفهء مشائی آملی که اطلاعات خود را مطابق موقوفات مزبوره و نیز تولیت آقای محمد حسن مرقوم به خطوط مبارکه و به ختام شریفه،مزین و مختوم فرمایند تا در موقع حاجت، حجت بوده،بدیهی است[ناخوانا]علو مقامات[ناخوانا] مقدسه و باعث خشنودی حضرت سید المرسلین و ائمهء طاهرین-سلام الله علیهم اجمعین-خواهد شد.
مورخهء 1121، [مهر:]عبده عبد الوهاب [سند شمارهء 2]: چون سنهء ماضیه[ناخوانا]سال 5331 اکثر از مساجد و ابنیهء آمل طعمهء حریق گردید،به آنچه تاریخ نظیرش را نشان نداد،من جمله مسجد مرحوم آقا عباس طعمهء حریق بدبخت شده،چون مسجد مزبور بلدهء طیبهء آمل، یکی از بنای قدیم به شمار میرود و مختصر موقوفاتی که متعلق به مسجد مزبور است،وقفنامه در دست و موجود نیست،علیهذا محض رضای ادارهء محترم اوقاف آمل،این مختصر ترتیب داده شد که موقوفات مسجد مزبور،در ذیل درج شده،هم ادارهء محترم اوقاف ثبت نماید و نیز این ورقه به تمبر و مهر او امضای اداره رسیده،در نزد متولی مسجد مسطور ضبط باشد که در هیچ عصر،کسی نتواند املاک موقوفهءمزبرور را طمع نمایند و یا ادعلای ملکیت نمایند و [ناخوانا]به واسطهء ترتیب فوق الذکر در هر عصر موقوفات مزبور حیف[او]میل نخواهد شد و موقوفات از قرار ذیل است که هریک به اسم توضیح داده میشود."