چکیده:
با مرگ مظفر الدین شاه قاجار در 24 ذیقعدهء 1324 ق.18/ دی 1285 ش.،ده روز پس از امضای قانون اساسی،پسرش محمد علی میرزا1به جای او به تخت نشست.او،در زمان ولیعهدی با مشروطه خواهان همداستان شده و سوگند وفاداری نسبت به نظام مشروطه یاد کرده و متن قانون اساسی را امضا کرده بود.البته این،نه از آن رو بود که مشروطه را پذیرفته بود،بلکه تنها راه رسیدن به تاج و تخت بود.کما اینکه در مراسم تاجگذاری نیت باطنی خود را در باب مشروطه نشان داد و در آن مراسم،از کلیهء وزیران،سفیران،نمایندگان سیاسی خارجی،علما، اعیان و اشراف دعوت به عمل آورد،ولی از نمایندگان مجلس شورای ملی کسی در مراسم حضور نداشت(تنها عدهای از نمایندگان،از منزلت طبقاتی از جمله اعیان و اشراف و مالکان و احتمالا از شاهزادگان مدعو بودند).از همین جا بود که عدهای از مشروطه خواهان،به دشمنی او با مجلس پیبردند.آغاز سلطنت محمد علی شاه را،باید آغاز مبارزه میان مشروطه خواهان و عوامل استبداد دانست.وی،از همان ابتدا به فکر بر انداختن مجلس و مشروطه بود.او،این مفهوم را قبول نداشت که با کسانی به عنوان نمایندهء مردم گفتگو کنند.در دوران پادشاهی،بارها به مخالفت با مشروطه و مشروطه خواهان برخاست و باز،ناچار شد از در مسالمت و آشتی در آید. ولی این ترفندها نهایتا ثمری نداشت و مشروطه خواهان و مجاهدان را مصمم به کنار گذاشتن او از تاج و تخت کرد.با فتح تهران و پناهنده شدن محمد علی شاه به سفارت روس،سرانجام وی از ایران خارج و به روسیه رفت.البته علاقهء بیحد محمد علی میرزا به تاج و تخت و حمایت روسها از او،باعث بازگشت مجددش به ایران شد.در این مقاله،در باز خوانی اسناد موجود در آرشیو ملی ایران،مسائل مربوط به خروج وی از ایران و بازگشتنش را بررسی میکنیم.
خلاصه ماشینی:
"متن قرار داد،بدین شرح است: صورت پرتکل حرکت اعلحضرت محمد علی میرزا (ساکما:926 آ 5 آ و 1،578000063) وزارت امور خارجه برای تسریع حرکت اعلیحضرت محمد علی میرزا،شاه سابق از خاک ایران-که اکنون در تحت حمایت سفارتین روس و انگلیس میباشد-وزیر مختار انگلیس و شارژدافر روس از یک طرف،و وزرای دولت علیهء ایران از طرف دیگر،پرتکل ذیل را نوشته و امضا کردند.
(ملک زاده،1731،ج 6-7، صص 3831 و 5831) در مورد خبر بازگشت محمد علی میرزا،حکومتهای بنادر،و کارگذاری قزوین و گیلان،گزارشهائی برای وزارت داخله مخابره کردهاند که بدین شرح میباشند: تلگراف اول(ساکما:612 ع 1 ب الف،886200392/1) حکومت بنادر و جزایر ایران بوشهر به تاریخ بیست و هشتم رجب 9231[0921] نمرهء 293 مقام منیع وزارت جلیلهء داخله در این موقع که خبر ورود محمد علی میرزا به استرآباد و اقدامات سالار الدوله و مجلل در نقاط دیگر رسیده و اول تکلیف مأمورین حفظ نظم و امنیت حدود و ثغور مملکت است که بهانه به دست اجانب نیفتد...
تلگراف دوم(ساکما:922 ع 1 ب الف،107200392/1) مورخهء 3 شهر ذیقعدهء 9231[0921] وزارت داخله استخراج تلگراف رمز نایب الایالهء خراسان،وزارت جلیلهء داخله،برای تحقیق صحیح از حال محمد علی میرزا،یک نفر صاحب منصب مطمئن از دیروز روانهء عشق آباد نموده که از عشق آباد به هر جا که خبر او را بشنود،بیاید و تا چندی او را تعقیب نماید و روزبهروز اطلاعات خود را برساند و عجالتا گویا در تاجکند باشد و این مفتش مخفی،چهار روز دیگر به او خواهد رسید و مراقب حرکات او خواهند بود و برای مخارج فوق العادهء او هم،روزی چهار تومان معین کرده،امید دارم به نتایج معینه و اطلاعات صحیحه تحصیل نموده،عرض کنم."