چکیده:
بررسی بیرونی و فلسفی علم فقه و شیوهء اجتهاد را از زوایای گوناگونی میتوان به انجام رساند.یکی از آنها بررسی تأثیری است که علم اخلاق و خصلتهای اخلاقی میتواند بر فقه و اجتهاد داشته باشد.در این مقاله تلاش شده است تا صورتهای مختلف نقش علم اخلاق،آموزههای اخلاقی،خصلتهای اخلاقی در فقه،اجتهاد و افتا،در نگاهی اجمالی بررسی،و پیامدها و تأثیرهای احتمالی آن به صورت مستند نشان داده شود.این مقاله درصدد است تا کیفیت و شیوههای تأثیر اخلاق و آموزههای اخلاقی را در مراحل اجتهاد و ابعاد مختلف علم فقه و افتا نشان دهد.امید است تا این بررسی اجمالی،زمینه بررسیهای عمیقتر و دقیقتر را فراهم آورد و راه را برای مطلوبیت بیشتر فقه و اجتهاد موجود بگشاید.
خلاصه ماشینی:
"برای نمونه در مرحلهء اول، سند روایت را بررسی میکند تا صدور روایت از معصوم برای وی احراز شود (احراز وجدانی یا تعبدی)؛در مرحلهء دوم دلالت و مفاد آیه یا روایت بر مدعا را بررسی میکند،سپس اگر آیه یا روایت مورد استناد معارض معتبری داشت، نسبت آن را با دلیل مورد استناد میسنجد و پس از حل تعارض بدوی و یا عمل به قواعد باب تعارض(در صورت تعارض مستقر)،به استنباط حکم فقهی میرسد طی این مراحل تا دستیابی به حکم فقهی فرآیندی چند مرحلهای است و فرآورده آن نظر فقهی است.
74آری برخی از فقیهان به این بحث پرداختهاند،برای نمونه علامه وحید بهبهانی در بحث شرایط اجتهاد،پس از ذکر علومی نظیر اصول،کلام و رجال میگوید:«قوهء قدسیه و ملکهء قویه، اصلیترین شرط اجتهاد است»84و سپس اضافه میکند:«اموری در حصول قوهء قدسیهء اجتهاد دخالت دارد که به اختصار چنین است:عدم کج سلیقگی، عدم اهتمال به اشکال و عیبجویی،عدم لجاج و عناد94،عدم استبداد به رأی05،عدم وسواس و استقرار بر نظر خاص،کودن نبودن15،عدم اهتمام به توجیه و حقیقت پوشی،نداشتن جرأت شدید در افتا،عدم افراط در احتیاط»25.
- افزون بر فتوا دادن،این پرسش مطرح میشود که آیا در مفتی هم یک سری شرایط اخلاقی لازم است؟به تعبیر دیگر مرجع تقلید چه شرایط اخلاقی باید داشته باشد تا مراجعه به وی از نظر شرعی جایز باشد؟ رایجترین شرطی که فقیهان مطرح کردهاند،عدالت39است و غالب فقها تفسیری عمدتا فقهی از عدالت ارائه داده و گفتهاند:عدالت صفت نفسانی -------------- -یکی از نمونه فتواهایی که مقداری در جامعه سرو و صدا ایجاد کرد فتوای امام خمینی به حلال بودن بازی با شطرنج به دو شرط بود:یکی اینکه شطرنج در نگاه عرف امروزی بازی فکری گردیده است و دیگر بازی قمار نیست و دیگر آنکه بازی کنندگان با شطرنج قصد قمار نداشته باشند."