چکیده:
در این نوشته سعی شده است به سؤال عوامل گسترش تصوف و پیامدهای آن در دوره سلجوقیان پاسخ داده شود. صوفیان در این دوره از حمایت طبقه حاکمه بهرهمند شدند و فقها در تلفیق شریعت و طریقت، تلاش کردند. علاوه بر این، هرج و مرجهای عقیدتی، جامعه را با بحران روبهرو میکرد که زمینه را برای گسترش تصوفی که با روحیه مردم سازگاری داشت، مهیا میکرد. گسترش تصوف، پیامدهای مثبت و منفی دربرداشت که به طور دو جانبه به آن پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
"113 در همین قرن حمایتهای خواجه نظامالملک از تصوف و ساخت خانقاه و همچنین اختصاص موقوفات 114 به آنها باعث رونق هر چه بیشتر آنها شد، همچنان که حمایتهای اعیان و اشراف و حتی شاهزادگان و خلفا موجب شد که طی چند دهه، تقریبا در کل خاور نزدیک اسلامی خانقاههایی پدید آید که این خانقاهها برای صوفیان که دوست نداشتند زندگی شهری را رها کنند و ترجیح میدادند با فعالیتهای مدرسی متکلمان و فقها ارتباطی داشته باشند، 115 جاذبه خاصی داشت.
د) نقش هرج و مرجهای عقیدتی در گسترش تصوف در کشمکشی که بین فقها و محدثان از یک سو، متکلمان و فلاسفه از سوی دیگر، در گرفته بود و مباحثه اهل مدرسه، اسباب وحشت و حیرت جویندگان حقیت میشد، تصوف هم بیشتر از میان مردم طبقات ساده و بیپا، پدید آمد و هم در بین آنها نشر و رواج یافت، اما با آنکه همچنان از مدرسه و قیل و قال اهل مدرسه دوری جست، چنانکه نزد عام و خاص مقبولیت یافت که به زودی نزد اهل مدرسه هم مرغوب شد و حتی به عنوان نوعی علم در مدارس نیز موضوع بحث و تعلیم قرار گرفت.
120 در اینجاست که جمالالدین اصفهانی، قصیدهسرای معروف قرن ششم، در وصف اوضاع عصر خود که متضمن هرج و مرجهای عقیدتی بوده، میگوید: آخر اندر عهد تو این قاعدت شد مستمر در مساجد زخم چوب، در مدارس گیر و دار 121 ه ) نقش عوامل اقتصادی در گسترش تصوف هرج و مرجهای سیاسی علاوه بر حیرانی و سردرگمی مردم از نظر اقتصادی، فشارهای زیادی بر مردم وارد میکرد و زمینه را برای چپاول و غارت توسط دزدان نیز مهیا مینمود."