چکیده:
یکی از مشخصات هر پارادایم علمی، موضع آن در قبال چیستی پدیدههای اجتماعی و به تعبیر دقیقتر، ماهیتشناسی و هستیشناسی امور اجتماعی به مثابة یکی از پیشفرضهای بنیادین علوم انسانی است. در این نوشتار، ضمن بازخوانی پاسخ سه پارادایم عمده در علوم انسانی به این پرسش، به پاسخ «پارادایم اجتهادی دانش دینی» (پاد) پرداخته، آن را تحلیل و تبیین و ویژگیهای آن در پرتو پارادایمهای رقیب بیان میکنیم.
از دیدگاه این نوشتار، در پارادایم اجتهادی، پدیدههای اجتماعی بر خلاف دیدگاه پوزیتیویستی (که آنها را عینی و مستقل میشمارد.) و بر خلاف پارادایم انتقادی (که آنها را بر پایة زیرساختهای غیر عینی و غیر ثابت تحلیل میکند.) و بر خلاف پارادایم تفسیری (که آنها را ذهنی و غیر مستقل میخواند)، اموری عینی و حقیقی اما غیر مستقلاند. پارادایم اجتهادی ضمن توجه به برخی عوامل انسانی و اجتماعی تاریخی بر آن است که تا حد امکان، عوامل انگیزشی انسانی، اجتماعی و تاریخی را در پژوهش علمی کنار گذارد تا به واقعیت عینی مستقل از آدمیان دست یابد. به نظر میرسد نوشتارهایی از این دست، زمینة عرضة پارادایم جدیدی از دانش را فراهم میسازد و وجوه امتیاز آن را مینمایاند و در نهایت، به تبیین بهتر و مقبولتری از امور انسانی و اجتماعی میانجامد.
خلاصه ماشینی:
"ملاحظاتی بر دیدگاه محقق نایینی دقیقا روشن نیست که در نظر محقق نایینی،با اعتبار و انشا،واقعا چیزی به عالم عین اضافه میشود یا نه؟آیا مراد وی از ایجاد امور اعتباری به انشا و اعتبار این است که آنها در عالم واقع پدید میآیند یا اینکه تنها در بستر اعتبار موجود میشوند؟1به نظر میرسد ظاهر کلام محقق نایینی مانند نظر محقق عراقی است که امور اعتباری،به انشا و اعتبار،تقرر و واقعیتی در خارج دارند؛گرچه این احتمال نیز وجود دارد که از نظر او امور اعتباری،جز در ظرف اعتبار تحققی ندارند.
منتها همچون همۀ معقولات ثانی غیرمنطقی،دلایل بر صحت و خطای نظریه با توجه به منشأ انتزاع این معقولات آورده میشوند؛به این معنا که اگر کسی بر این باور باشد که یکی از این سنخ مفاهیم را از منشأیی واقعی انتزاع کرده است،برای تشخیص صحت یا سقم این دیدگاه به منشأیی که وی ادعا کرده است، رجوع و کاوش میکنیم که آیا چنین منشأ انتزاعی در خارج وجود دارد یا خیر؟و در فرض وجود،آیا آن منشأ برای انتزاع چنین مفهومی درست است؟به این معنا که آیا محکی آن مفهوم انتزاعی در دل این منشأ خارجی،به صورت غیرمستقل وجود دارد یا خیر؟این نکته به وضوح نشان میدهد که اگر مفاهیم اجتماعی و حقوقی تنها نشاندهندۀ تمایلات شخصی یا امور اعتباری و قراردادی که برپایۀ برخی استحسانات عقلی به انضمام ابراز سلیقههای فردی یا جمعی بودند،هرگز قابل تصدیق و تکذیب معرفتی نبودند و تأیید یا تکذیب آنها جز موافقت یا مخالفت با دیگر سلایق معنایی نداشت."