چکیده:
مسأله جانشینی و ولیعهدی شاهان قاجار،یکی از مشکلات اساسی در ساختار سیاسی آن دولت به شمار میرفت که در مقاطعی دولت و کشور را با بحران و جنگ مواجه ساخت.قاجارها براساس وصیت آقا محمد خان و نیز سنن ایلی،قاعدهای برای ولیعهدی و جانشینی ترتیب دادند که هیچ گاه بهعنوان یک قانون مورد پذیرش عمومی در بخشهایی از ساختار سیاسی اداری دولت و طیفی از طبقات ممتاز در این ساختار قرار نگرفت.این قاعده که در اصل در راستای تداوم و تثبیت سلطنت در طایفه قوانلو بهعنوان طایفه مؤسس دولت طراحی شده بود،اختلاف و ستیز بین شاهزادگان،گروه بندی در میان دربارایان،دیوانسالاران،نظامیان و دخالت آشکار روس و انگلیس بهعنوان عوامل مؤثر در این مسأله را به دنبال آورد و در مقاطعی با تردید و شیوه انتخاب ولیعهد و جانشین،باعث تشدید بحران و نیز جنگ داخلی گردید.علاوه بر این،با پایه ریزی الگوی مداخله خارجی در این مسأله،موقعیت دولت قاجار در داخل و نیز سیاست خارجی آن تضعیف گردید.
One of the main problems in the political structure of Qajarid government was the issue of succession and heir apparent. This issue made the government and country face crisis and civil war time and again. Although Agha Mohammad Khan's will and tribal customs were supposed to be admitted as a rule for choosing successors، it was never considered to be an accepted rule in political and official structure of the government as well as by the superior classes. This rule was established to let Qavanloo tribe stabilize and continue their kingdom، since they were the founder of the dynasty. The quarrel and fight among princess، the aggregation among court، bureaucrat and militaries as well as Russia and Britain's meddling were major factors in choosing successors. From time to time، these factors strengthened the crisis and caused civil war. Furthermore، the situation of Qajar's government and their foreign policy was weakened because of the foreigner penetration in choosing successors.
خلاصه ماشینی:
قاجارها براساس وصیت آقا محمد خان و نیز سنن ایلی،قاعدهای برای ولیعهدی و جانشینی ترتیب دادند که هیچ گاه بهعنوان یک قانون مورد پذیرش عمومی در بخشهایی از ساختار سیاسی اداری دولت و طیفی از طبقات ممتاز در این ساختار قرار نگرفت.
1 دکترین سیاسی آقا محمد خان چند جهت عمده را دنبال میکرد:از طرفی او به خوبی از اختلافات و ستیزههای درون ایلی قاجارها،بهویژه دو طایفه اشاقه باش و یوخاری باش یا قوانلو و دولو آگاه بود،چنانکه همین اختلافات سلطنت یابی قاجارها را با تاخیری سی ساله مواجه ساخته بود و نیز به خوبی میدانست که اختلاف بین این دو طایفه قدرتمند قاجار سلطنت قوانلو را با مشکل و معضل اساسی مواجه خواهد ساخت.
محمد علی میرزا باوجود شایستگیهای فراوانی که داشت و مورد علاقه و توجه شاه نیز بود،دو مانع بزرگ در رسیدن به ولیعهدی قاجارها داشت:اول وصیت سیاسی آقا محمد خان که عباس میرزا را به ولیعهدی آینده قاجارها تعیین کرده بود و بر همین اساس،مادر ولیعهد میبایست از قاجارها میبود،و دوم یک سنت قبیلهای ترکی که بر اصالت نسب مادری ولیعهد و جانشین شاه تأکید میکرد (مالکوم،0831:318؛عضد الدوله،6731،ج 1:045- 145).
حسینعلی میرزا،عبد الله خان امین الدوله،صدر اعظم سابق و عنصر قدرتمند دیوانی در دولت قاجار را که دشمنی شدیدی با اللهیارخان آصف الدوله3و میرزا ابو القاسم قائم مقام که طرفدار ولیعهدی محمد میرزا بودند،داشت،واسطه ساخت تا با شاه در این زمینه گفتگو کند.
به این ترتیب،با تلاشهای قائم مقام و نقش مؤثر نظامیان و دیوانسالاران و برخی شاهزادگان در کنار همراهی روسیه و انگلستان وصیت سیاسی آقا محمد خان باوجود مخالفتهای شدید و طرح ادعاهای نظری جدید در باب جانشینی شاه متوفی،محمد شاه بر تخت سلطنت قاجارها تکیه زد.