چکیده:
دانش اصولفقه بیشترین نقش را در تمهید قواعدفقه دارد. با این حال، مباحث اصولفقه از نظر کارآمدی، در یک سطح نیست؛ برخی بسیار پرکاربرد و برخی کمکاربرد یا فاقد ثمره است. در متون اصولی، گاه بحثهای درازدامنی وجود دارد که به تصریح اصولیان، فاقد ثمرۀ فقهی است. کارآمدسازی مباحث این دانش، نیازمند بازنگری مباحث آن است؛ بهگونهایکه باید بحثهای فاقد ثمره حذف و یا در صورت امکان به مباحثی مفید تبدیل شوند و مبحث حقیقت شرعیه از این دست است. این بحث بهگونه فعلی فاقد ثمره است. اما از زاویهای دیگر میتوان آن را مطرح کرد به طوریکه به یکی از سودمندترین مباحث این دانش تبدیل شود. در این نوشتار، با رویکرد یادشده، ضمن طرح فرایند بحث، واژههایی چند ازجمله: صلات، زکات، صدقه، قرض و ربا بررسی شده است.
خلاصه ماشینی:
"ایشان در توضیح دلیل آن گفتهاند، این یا بدین جهت است که همه یا غالب موارد کاربرد این واژهها، همراه با قراینی است که ارادۀ معنای لغوی یا شرعی را مشخص میکند (خمینی، 1410، 1/46؛ نائینی، 1410، 1/ 33؛ خوئی، 1419، 1/141؛ حکیم، 1416، 1/185؛ مظفر، 1422، 32-33؛ خمینی (مصطفی)، 1376، 1/190)؛ یا از آن رو است که این الفاظ بر معانی شرعی حمل میشوند هرچند نقل [حقیقت شرعیه] ثابت نشود؛ زیرا غالب متداول در استعمال شارع، بهکارگیری آنها در معانی جدید است و موارد مشکوک، حمل بر غالب میشوند (اصفهانی، بیتا، 46) و یا اینکه این الفاظ، پیش از اسلام در معانی شرعی وضع شده و در شرایع سابق به کار میرفتهاند و بنابراین، در معانی شرعی، حقیقت لغویهاند (اصفهانی، بیتا، 43؛ عراقی، 1405، 1/ 69-70؛ بروجردی، 1410، 37، خمینی، 1410، 1/ 45) و بدینجهت عرب معاصر نزول قرآن، در فهم معانی این واژهها، دچار تردید و حیرت نمیشدند و ادعای وجود قرینه در همه موارد، اثباتنشدنی است (خمینی، 1410، 1/ 45) و بنابراین، بحث فاقد جایگاه و ثمره است.
چه، واژۀ زکات که در لغت به معنی «نماء» و «زیاده» است (ابنفارس، 1404، 3/17؛ راغباصفهانی، 1416، 380) در فقه، به واجب مالی خاصی اطلاق میشود که دارای حد نصاب و مواردی محدود است و در میان تعاریف گوناگون آن، تعریف محقق: «حق یجب فی المال یعتبر فی وجوبه النصاب» (محققحلی، 1364، 2/485) و تعریف شهید: «الصدقة المقدرة بالاصالة ابتداء» (شهیداول، 1412، 1/822) مقبولیت فزونتری یافته است (نک: ابنفهد، 1407، 1/499؛ علامه حلی، 1415، 5/7؛ شهیدثانی، 1413، 1/356؛ مقدساردبیلی، 1405، 4/6؛ سبزواری، بیتا، 2/418؛ نجفی، 5631، 15/3)؛ اما کاربرد قرآنی واژه «زکات» با اصطلاح فقهی آن، متفاوت است."