چکیده:
یکی از علائم و نشانههای بکار رفته در نسخهها،که از قدیم میان بعضیاز کاتبان رایج بوده،آوردن«سه نقطه»میباشد.سه نقطهها در حاشیه بر سمت راست و چپ صفحه و گاهی بالا و پایین گذارده میشد تا هم به آسانی به چشم بیاید و هم تحت الشعاع سطر قرار نگیرد.نقطهها معمولا به چند صورت ضبط شدهاند از جمله: 1)«تک نقطه»،که عمدة میان دایره برای وقف جمله است و یا به منظور انتخاب گذارده می شد؛ 2)«سه نقطه»،که به منظور وقف جمله و گاه توجه گذارده میشد؛ 3)«چهار نقطه»،که به منظور فاصلهگذاری میان دو عبارت و یا آرایش کنار نسخه و یا آخر نسخه/انجامه گذارده میشد. سه نقطهها(که موضوع این نوشتارست)دست کم دو گونه کارکرد داشتهاند: 1)برای پایان گرفتن عبارت و گاهی پر نمودن جاهای خالی؛ 2)برای توجه بعدی و حتمی دارندهء نسخه و کاتب تا به آسانی بتواند به آن موارد رجوع کند. سه نقطهها کوچک و غبارگونه به کار میروند،تا حک و محو آنها به نیش قلمتراش عملی و آسان بوده باشد،و معمولا به سیاهی یا سرخی و به حالت زوایای مثلث کوچک نقش میشده است. این بررسی بر اساس چند نسخهء معتبر و نیز بهرهمندی از شواهد منظوم عصر صفوی انجام گرفته است.
خلاصه ماشینی:
"بر حاشیهء اوراق این نسخه نشانههای سه نقطهء سر سوزنی را نزدیک به شصت بار میبینیم ولی با این تفاوت که درین نسخه هر جا که سه نقطه آمده است در سطر رو به روی آن نشانه،بلا استثنا علامتی به شکل 7 کوچک(به تصویر صفحه مراجعه شود) بر روی یکی از کلمات آن سطر کتابت شده است.
ابیات تأثیر اینهاست: نهم به شعر بلند از اساس دعوی را فلک کند فقط انتخاب شعری را (622) شیوهء خامشی گزین رتبهء امتیاز جو نیست به حرف بستگی نقط انتخاب را (032) به رنگ،نقطه که بر شعر انتخاب نهند به داغ عشق نمودند انتخاب مرا (592) هست آن غزال مشک فکن شعر شوخ من کز نقطههای منتخب آن را نشانهای است (043) نمود خال سیاهت به روی منتخبت دلالتی که نقطهای انتخاب نداشت (043) فعلا تا این صفحه از دیوان شاعر را دیدهام و باز اگر در آن تجسس شود ممکن است اشعار بیشتری یافت.
مرحوم احمد گلچین معانی(5921-9731)در دیوان صائب همین اصطلاح را دیده و ذیل نقطهء انتخاب تعریف آن را مقتبس از بهار عجم یا آنندراج یا لغتنامهء دهخدا چنین نوشته است:"نقطهای که بر حاشیهء کتاب برای یادداشت محاذی بیت مطبوع و چیز پسندیده گذارند.
در تجسس ایشان،ضمن بحث نقطه آمده است:«گاهی هم کاتبان از نقطه به عنوان علائم جدایی بندها و مصراعها و نمایهء تطبیق با حاشیه و امثال آن استفاده میکردهاند که این گونه از نقاط را اصطلاحا«نقطهء انتخاب»میخواندهاند»و ذیل«نقطهء انتخاب»براساس نص فرهنگ آنندراج نوشتهاند: «در نظام نسخهنویسی به نقطهای گفته میشود که بر حاشیهء کتاب برای یادداشت محاذی بیت یا سطر مطبوع گذارند."