چکیده:
در قطعات خوشنویسی شدهء دو مرقع سلطان یعقوب،گرد آوردهء سدهء نهم ق در ایران،محفوظ در کتابخانهء خزینهء اوقاف توپقاسرای استانبول، کاغذهای تزیینی دیده میشود که در آنها فنون مختلف هنری به کار رفته است،از جمله فن زرافشانی که در این مقاله به بررسی آن پرداخته شده است. در قطعات این دو مرقع سه روش زرافشانی قابل تشخیص است:روش زرافشانی با ورقهی زر و دو روش متفاوت زرافشانی با استفاده از محلول زر. مؤلف در شرح این سه روش به اصطلاحات به کار رفته در رسالهء منظور جلدسازی اثر سید یوسف حسین و گلستان هنر قاضی احمد قمی و منابع دیگر اشاره میکند و چنین نتیجه میگیرد که میتوان طریقهء اول را افشان لینه،طریقهء دوم را افشان حل کرده و طریقهء سوم را افشان غبار دانست. مؤلف همچنین در این مقاله به آهار زدن کاغذ پیش از افشاندن زر، روش افشانگری سنتی ژاپن افشان زر به وسیلهء عکاسی نیز اشاره میکند.
خلاصه ماشینی:
"مؤلف در شرح این سه روش به اصطلاحات به کار رفته در رسالهء منظور جلدسازی اثر سید یوسف حسین و گلستان هنر قاضی احمد قمی و منابع دیگر اشاره میکند و چنین نتیجه میگیرد که میتوان طریقهء اول را افشان لینه،طریقهء دوم را افشان حل کرده و طریقهء سوم را افشان غبار دانست.
2. زرافشانی با استفاده از محلول زر* این روش که صاحب رسالهء جلدسازی«پسته»خوانده است در ایران«افشان بیخته»نامیده میشود که سام میرزا مخترع آن را خواجه محمد مؤمن پسر عبد الله مروارید دانسته است6 و رکن الدین همایون فرخ به بکار بردن آب زر اشاره کرده است7، یعنی طوری شناخته میشود که آب زر را با قلم مو و وسیلهای مانند الک ریز میپاشند و دانههای محلول زر را روی کاغذ مینشانند.
01با این همه،مسلم است که با توجه به سه طریقهء مزبور که شمهای از تفصیل آن گذشت، جز طریقهء اول که با استفاده از خردههای ورقهء زر انجام مییابد،طریقهء دوم و سوم را که محلول زر به کار برده میشود باید از ابتکارات استادان کارگاههای ایران شمرد،زیرا که چنین روشی در آن زمان در هیچجای دنیا دیده نمیشد.
باتوجه به نتایج مذکور،اینکه سام میرزا در طریقهء دوم خواجه محمد مؤمن را مبتکر«افشان بیخته»شناخته، و محمود بن محمد ابداع«افشان غبار»را که شاید به طریقهء سوم تطبیق داده میشود به پدر خواجه محمد مؤمن، خواجه عبد الله مروارید نسبت داده و قاضی احمد قمی غیاث الدین محمد مذهب مشهدی را مبدع افشان گفته، گواه آن است که اسمگذاری برای هر طریق متفاوت افشاندن زر رسم آن زمان بود و همچنین برای هریک از آنها نام واضع آن را نیز،درست یا نادرست،از هنرمندان دارای نفوذ در نظر میگرفتند."