چکیده:
در این مقاله،هفت متن فارسی کهن از سدههای چهارم و پنجم هجری که دربارهء مانی و مانویت بحث کردهاند،مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد.این آثار عبارتند از تاریخ بلعمی،حدود العالم،شاهنامه،زین الاخبار،لغت فرس،بیان الادیان،و کشف المحجوب.بررسی این آثار نشان میدهد که نویسندگان ایرانی سدههای مذکور دربارهء مانویت،سه گونه اطلاعات به دست دادهاند:1)اطلاعاتی که با متون اصیل مانوی همخوانی دارد،2)اطلاعاتی که با هالههای افسانهای همراه است، 3)اطلاعات نادرست و بیمأخذ.متون مذکور از مانی دو چهرهء مثبت و منفی ارائه دادهاند.چهرهء مثبت او نگارگری و هنرهای خلاقهء اوست که حتی مخالفان را به دیدهء اعجاب وامیدارد،و چهرهء منفیاش که همان بدعت ثنوی نور و ظلمت اوست و بیشتر با لفظ"زندیق"به باد انتقاد گرفته شده است.مقالهء حاضر کوششی است در جهت اثبات دیدگاه ایرانی مانویت که پایههایش در سدههای نخستین بعد از اسلام شکل گرفته است.
خلاصه ماشینی:
"خواجه نور الدین اژدری در ابیاتی از مسلمان بودن پدرش امیر ارغون خبر میدهد: سرافراز نوروز گردی نبرد پدر داشت دانا یکی رادمرد گرانمایه و ارجمند تمام جهاندیده بارای ارغون به نام شرف دیده از دین اسلام پاک پذیرفته ایمان و داننده کاک (اژدری،برگ 82) گرانمایه ارغون با دین و داد به تندی چو ابرو به تیزی چو باد (اژدری،برگ 82) جهاندیده ارغون با رای و دین خرد یافته نیو گرد و گزین (اژدری،برگ 92) هوارث نیز در بحث از اقدامات امیر ارغون در گرجستان در زمان پادشاهی هلاکو خان به استناد منابع گرجی و ارمنی تأکید میکند که او مسلمان بوده و به همین دلیل نسبت به مسیحیان با شدت عمل برخورد میکرده است.
(بیانی،ج 2،ص 354)در مورد سکوت منابعی چون جامع التواریخ دربارهء سابقهء مسلمانی امیر نوروز به این مسأله نیز باید توجه داشت که نوروز تا اواخر دورهء سلطنت گیخاتو از نظر دولت ایلخانی و مورخان رسمی بیشتر یک یاغی تلقی شده است و بنابراین بر مسلمان بودن او در آن زمان تأکید نشده است.
در واقع،مردم مسلمان در وهلهء اول برانداختن نوروز را-که از نظر آنان عامل قوت و قدرت اسلام بود-حرکتی ضد دینی میانگاشتند تا یک کشمکش سیاسی محض،به همین دلیل هم غازان خان کوشید تا هر گونه شائبهای را در این مورد از میان ببرد و برای همین نیز،پس از قتل امیر نوروز در زمینهء شعائر دینی مبالغهء زیادی از خود نشان داد."