چکیده:
1-گفتیم:اجتهاد دینی یعنی استدلال تفکر در حقوق اسلام یکی از رشتههای تفکر و تعقل بمعنی وسیع کلمه است.و بیان شد که احکام شریعت در امور و اشیاء بدنبال مصالح و مفاسدی است که بگواهی عقل سلیم در آنها وجود دارد و بدینترتیب همکاری عقل و شرع مستدل و مبرهن شد.و نیز یادآور شدیم که تقسیم کار و تعاون ایجاب میکند که افراد صاحبنظر و پیشرو در پارهای از امور و مسائل،در امور و مسائل دیگر بدون استدلال از صاحبنظران در آن مسائل و امور دنباله- روی و تقلید کنند. و باین نتیجه رسیدیم که مانند تمام علوم و معارف بشری،تخصص در شعب و فروع حقوق اسلام لازم است. 2-موقعیت اسلام را نسبت به عقل انسانی و علوم و معارف بشری مطرح ساختیم و بمناسبت،وضع کلیسا را نسبت بدانش و دانشمندان در قرون گذشته یادآور شدیم و اثبات کردیم که عکس العمل رجال نسبت به کلیسا یعنی واکنش ضد مذهب دانشمندان،طبیعی و منطقی بود.
خلاصه ماشینی:
"موقعیت قرآن از نظر تشویق و ترغیب به تفکر و تعقل بطور اطلاق و به مفهوم وسیع کلمه،دلیلی قاطع بر ارزش و مقام عقل و علم در نظر اسلام است زیرا عقل وسیله و آلت فکر است و علم هم نتیجه و ثمرهء آن،و باین دلیل آنچه که در قرآن برای تحریص و ترغیب به تفکر و تدبر آمده و درعینحال تجلیل و تکریم از مقام عقل و علم است و بدینترتیب اسلام آئین فکر و عقل و علم است و با تقلید و دنبالهروی بدون فکر و استدلال سر سازگاری ندارد و از آنانکه آراء و معتقدات گذشتگان را مانند اموال غیر منقول بارث برده و پیوسته در آستان عقاید و افکار نیاکان خود بحالت احترام چشم و گوشبسته زانو زدهاند بزشتی یاد کرده و آنها را محکوم به جمود و رکود میکنند و اذا قیل لهم تعالوا الی ما انزل الله و الی الرسول قالوا حسبنا ما وجدنا علیه آباءنا اولو کان آبائهم لا یعلمون شیئا و لا یهتدون مائده 401).
دریبر دانشمند آمریکائی استاد دانشگاه نیویورک در کتاب خود(نزاع بین علم و دین)مینویسد:(نقل از کتاب روح الدین اسلامی)«توجه و اشتغال مسلمانان به علم مربوط به اوایل روزگاراشان میشود،آنوقت که اسکندریه را فتح کردند،یعنی در سال 836 میلادی یعنی شش سال بعد از وفات محمد بود و از آن زمان بر آنها دو قرن نگذشت جز اینکه با تمام کتب و آثار علمی یونان آشنا شدند و بطور دقیق و عمیق آنها را مورد بررسی قرار دادند وقتیکه خلافت به مأمون عباسی رسید 318 م،بغداد پایتخت علمی بزرگ روی زمین شد و خلیفه،کتب بیشماری جمعآوری کرد و دانشمندان را بدور خود گردآورد و در تکریم آنها مضایقه نکرد»."