چکیده:
معرفتشناسان مسلمان سه دیدگاه دربارهء«حکایت»مطرح کردهاند.دیدگاه مشهور این است که «حکایت»ذاتی باب برهان برای صور ذهنی است و این صور بالفعل ماورای خود را نسان میدهد. استاد فیاضی«حکایت»را ذاتی باب ایساغوجی برای علم علم حصولی میداند و بر این باور است که حاکی«نفس فاعل شناسا»به شمار میرود و صور ذهنی،وجودهای ذهنی محکی میباشند.استاد مصباح اعتقاد دارند که«حکایت»انتقال ذهن به طور طبیعی از صور ذهنی به محکی است که در برخی مراتب،حکایت صور ذهنی شأنی و بالقوه است و تنها در مرتبهء تصدیق صادق است که «حکایت»به فعلیت میرسد. عمدهء اختلافی که بین این سه دیدگاه وجود دارد به نوع تحلیل بازمیگردد. در این نوشتار،با تحلیلی که از«حکایت»ارائه شده است،به نقد دیدگاه مشهور و استاد فیاضی پرداخته،و از برخی نقدهای بنایی،همچون غفلت از نقش توجه فاعل شناسا در فرایند حکایت،سخن گفتهایم.
خلاصه ماشینی:
"4 موضوع مورد اختلاف دیگر بالفعل یا بالقوه(شأنی)بودن حکایت مفاهیم است:نظر مشهور و نیز دیدگاه استاد فیاضی آن است که حکایت مفاهیم از ماورای خود بالفعل است و نیاز به هیچ شرطی ندارد،اما استاد مصابح معتقدند که فعلیت حکایت تحت شرایطی تحقق مییابد؛یعنی تا زمانی که فاعل شناسا به صورت ذهنی(از آن جهت که مشابه با محکی است)توجه آگاهانه نداشته باشد،در قالب قضیه قرار نگیرد،فاعل شناسا آن را تصدیق نکند و قضیه صادق نباشد، حکایت بالفعل یا حکایت تام تحقق نمییابد.
با توجه به آنچه بیان شد،نقد استاد فیاضی به دیدگاه حکایت شأنی-مبنی بر اینکه مطابق این دیدگاه تقسیم علم به مراتب سهگانه با مبنای استاد مصباح ناسازگار است-وارد به نظر نمیرسد؛زیرا مطابق تفسیر اول،در همهء اقسام سهگانه،توجه فاعل شناسا وجود دارد و تفاوت تنها در توجه دوم و علم مضاعف است،و مطابق تفسیر دوم نیز در همهء مراتب،توجه وجود دارد؛به طوری که در علم ناآگاهانه،توجه بسیار ضعیف است و چنانچه مقصود عدم توجه در این قسم باشد،در واقع،علم و حکایت فعلیت ندارد و با یادآوری به صورت بالفعل درمیآید.
ک:ابو نصر فارابی،المنطقیات للفارابی،تحقیق محمد تقی دانش پژوه،ج 1،ص 662 و ج 2،ص 11 و ج 3، ص 534؛ابن سینا،شرح الاشرات و التنبیهات،ج 1،ص 12-22؛خواجه نصیر الدین طوسی،الجوهر النضید،ص 63-73؛خواجه نصیر الدین طوسی،اساس الاقتباس،ص 16-36؛ملا هادی سبزواری،شرح منظومه،تعلیقهء حسن حسن زاده آملی،ج 1،ص 59 و ج 3،ص 636؛قطب الدین رازی،شرح رسالهالشمسیه القزوینی(الکاتبی)،ص 82؛شهاب الدین سهروردی،مجموعهء مصنفات،ج 2،ص 51؛ قطب الدین شیرازی،شرح حکمةالاشراق،ص 83-34؛عبد اللهبی شهاب الدین یزدی،الحاشیة علی تهذیبالمنطق،ص 41-51؛همان،حاشیهء محمد علی،ص 971؛شمس الدین محمد شهرزوری،شرح حکمةالاشراق،ص 53 و ر.
(31)-ابن سینا،شرحالاشارات و التنبیهات معالمحاکمات،ج 1،ص 32؛قطب الدین رازی،شرح مطالعالانوار فی المنطق،ص 8؛ابن سینا،منطقالمشرقیین،ص 9؛خواجه نصیر الدین طوسی،الجوهرالنضید،ص 291؛ قطب الدین شیرازی،شرح حکمةالاشراق،ص 83؛عبد اللهبن شهاب الدین یزدی،الحاشیه علی تهذیبالمنطق،ص 51؛همو،حاشیهء محمد علی،ص 971؛محمد تقی مصباح، همان،ج 1،ص 481."