چکیده:
این مقاله بر آن است که با گزارش توصیفی-تحلیلی سخنان ابن سینا،دیدگاه وی را دربارهء تجربهء دینی از منظر فلسفی تبیین کند و از این طریق،پارهای از پرسشهای مهم در بحث معرفتشناسی تجربهء دینی و واقعنمایی این تجربهها را بر اساس آرای ابن سینا پاسخ گوید.متن اصلی مورد استناد در این پژوهش کتاب الاشارات و التنبیهات ابن سیناست که وی برخی از آرای خاص خود را تنها در آن بیان کرده است. مهمترین نکاتی که در این پژوهش از منظر ابن سینا مطرح شده،عبارتاند از:تبیین منشأ توهمات خودساخته و بیپایه و نیز مشاهدات اصیل و واقعنما؛بیان چرایی اصل و نحوهء نیازمندی پارهای از مشاهدات اصیل به تأویل و تعبیر؛تشریح فرایند وقوع این رویدادها در حالت بیداری و حالت خواب؛توضیح نقش بیماری،ترفندهای ساختگی، تزکیه و تهذیب نفس و نیز قوت و ضعف آن در حصول این تجربهها؛بیان مراتب و انواع تشکیکی آنها و نشان دادن منشأ زمینهمند بودن برخی(و نه همهء)تجربههای شبه حسی.
خلاصه ماشینی:
آنچه در حال بيدارى به طور معمول روى مىدهد، تغذيه از سوى حواسّ ظاهر پنجگانه است؛ امّا در هنگام خواب، متخيّله مىتواند خودش صورتهايى را وارد حسّ مشترك كند كه در اين هنگام، ما رؤيايى را مشاهده خواهيم كرد: «حسّ مشترك لوحى است كه هرگاه نقشى در آن مرتسم گردد، همين نقش در حكم مشاهده (چيزى كه احساس مىشود) است.
ارتباط با عالم قدس و نقش متخيّله در آن ابنسينا رفتهرفته به مقصود اصلى خود نزديك مىشود و در ادامه بحث، پيش از بيان غرض اصلى خويش، مقدّمهاى ذكر مىكند: هرگاه از تعداد و مقدار موانع و شواغل حسّى (اعم از آنچه دستاورد حسّ ظاهر است و آنچه مربوط به متخيّله مىباشد) كاسته و بيشتر آنها برطرف گردد، در اين حالت، نفس فرصتى مىيابد تا با عالم قدس، به طور ناگهانى، اتّصال و ارتباط پيدا كند.
او بيان مىكند كه هرگاه نفس داراى قوّت و كمال باشد، در برابر قواى متجاذب (قوايى كه نفوس عادى را به سوى خود مىكشد و او را از طرف مقابلش انصراف مىدهد، مانند قوّه شهوت و غضب و نيز حسّ ظاهر و حسّ باطن) تسليم نمىشود و چنان ظرفيت گستردهاى دارد كه نهتنها به قواى متقابل مىپردازد، بلكه به هنگام رسيدگى به آنها مىتواند كار ويژه خود (يعنى تعقّل و اتّصال به عالم قدس) را نيز انجام دهد؛ در نتيجه، دور نيست كه در حال بيدارى و در همان حال كه حواسّ ظاهر را براى دريافت صورتهاى حسّى، و قوّه متخيّله را براى انجام حركتهاى تخيّلى فعّال مىسازد، به عالم قدس نيز توجه و حقايق غيبى را از آنسو دريافت كند.