چکیده:
نظامیهی بغداد در دورهی سلجوقیان و ربع رشیدی تبریز در دورهی ایلخانیان، دو مرکز علمی اسلامی بودند که در دو موقع متفاوت تاریخی و توسط دو تن از بزرگترین وزرای اسلامی تأسیس شدند.بررسی وجوه اشتراک و افتراق این دو مرکز که در این نوشتار بدان پرداخته شده است میتواند ضمن فراهم آورده شناختی دقیقتر از ماهیت نظام آموزشی و اداری هریک از این دو مدرسه، تبیینی روشن از زمینههای تحول و پویایی نظام آموزشی و اداری هریک از این دو مدرسه،تبیینی روشن از زمینههای تحول و پویایی نظام آموزش تمدن اسلامی به دست دهد و چگونگی آن تحولات را با توجه به بستر زمانی هریک از آنها در دورهی پیش و پس از هجوم مغولان و برچیده شدن مرکز خلافت اسلامی به دست ایشان آشکار سازد.
خلاصه ماشینی:
"سلاطین مغول به عنوان عناصر غیربومی و غیرایرانی(همچون سلاطین سلجوقی) نیازمند کسب مشروعیت و استحکام موضع خود بودند،به نظر میرسد با وجود تشرف آنها به اسلام،نبود نهاد دینی در غیاب دستگاه خلافت عباسی که آنها را به رسمیت بشناسد راه را بر وارد آوردن اتهام نامشروع بودن از سوی ممالیک مصر به عنوان تنها مدعی حکومت مشروع دینی در جهان اسلامی که پذیرای فرزند آخرین خلیفه عباسی نیز بودند،هموار میکرد(رجبزاده،هاشم،آیین کشورداری در عهد رشید الدین فضل الله،66)از همان ابتدا راهکارهایی از جمله"تاکید بر وحدت ملی"و ارادت ایلخانان به مذهب تشیع را مورد توجه قرار دادند.
(همو،96)با وجود پایبندی خواجه رشید الدین فضل الله به مذهب تسنن و فقه شافعی،به نظر میرسد رویکرد اصلی خواجه رشید الدین در اهتمام و اصرار بر مذهب شافعی برخاسته از شرایط سیاسی-مذهبی زمانه او بوده باشد؛ضربهی سهمناک مغولان بر پیکرهی مذهب سنت از یک سو و اقبال و توجه ایلخانان به مذهب تشیع از سوی دیگر؛نیز مناقشات درازمدت میان حنفیان و شافعیان1او را بر آن داشت تا با احیای آموزش رسمی مذهب شافعی خود آگاهی سنیان ایران بهویژه شافعیان را نسبت به جایگاه خویش در قلمرو اسلامی در شرایط جدید ارتقا بخشد؛وی دیدگاهی را ارائه داد که درعینحال متضمن مشروعیت بخشی به سلطنت ایلخانان بود و دولت ممالیک را نامشروع اعلام میکرد.
تفاوتها 1-ربع رشیدی به عنوان یک مجموعه متمرکز و وسیع دارای زیربخشهای متعدد بود و خواجه رشید الدین در ادارهی آن،سیاستی واجد چون سیاست اداره یک شهر را در پیش میگرفت؛اما نظامیهها در شهرهای مختلفی پراکنده بودند و خواجه نظام الملک ضمن ارائهی برنامهای کلی در ادارهی نظامیهها،باید با توجه به شرایط سیاسی و محیطی هر مدرسه در شهرهای مختلف،به تبیین راهکارهای فرعی برای اداره آنها نیز میپرداخت."