چکیده:
عصر مفرغ قدیم در خاورمیانه، مقارن با رویدادهای بزرگی مانند تشکیل اوّلین دولتشهرها، آغاز شهرنشینی و گسترش خط و کتابت است. آثار فرهنگی در ابتدای این دوره، در بسیاری از مناطق خاورمیانه شامل قسمت غربی ایران، قفقاز، آناتولی، لوانت و شمال میانرودان همانندیهای شگفتآوری از خود نشان میدهند و به اسامی مختلفی نامگذاری شدهاند. با وجود سابقة طولانی در پژوهشهای این دوره، دادههای موجود در تحلیل تحوّلات آن از ارزش یکسانی برخوردار نیست که از علّتهای آن میتوان به حجم و نوع متفاوت کارهای میدانی و دادهها، روشهای میان رشتهای متفاوت، پیشداوریها و زمینههای ذهنی ناشی از تحوّلات بینالمللی اشاره کرد. در طی سه دهة اخیر، کاوشها و بررسیهای متعدّد باستانشناختی در شمالغربی و مناطق مرکزی ایران صورت گرفته که دامنة نفوذ این فرهنگ را به طرف مشرق، گسترش چشمگیری داده و منطقة ارومیه را به همراه حوضة ارس و رودخانة کورا در قلب این فرهنگ قرار داده است.علاوه بر این، مطالعات میانرشتهای چندی در این ارتباط به انجام رسیده است که برخی از آنها در قالب پایاننامههای دکتری ارائه گردیده و اطلاعات فراوانی را در اختیار ما قرار داده است. مقاله حاضر، کوششی است در تحلیل نتایج حاصل از این تحقیقات و بررسی تحوّلات این دوره که با توجه به زمینة جغرافیایی و ارتباطات آن با مناطق همجوار صورت گرفته است.
خلاصه ماشینی:
بعدها در دورۀ مفرغ میانی و دریانیق تپه،این نوع معماری به معماریچهارگوش تغییر شکل داده است(طلایی،385:87-82)مهمترین محوطۀ حفاریشده مربوط به این فرهنگ یانیقتپه در ساحل شرقی دریاچۀ ارومیه نام دارد و به سبب اهمیت کلیدی این محوطه برای مقایسه وشناسایی سیر تحول فرهنگهای عصر مفرغ شمال غرب ایران و روابط آنها با یکدیگر مورد استفاده قرارمیگیرد.
براساس کاوشهای باستانشناختی در قفقاز،دو مرحلۀ قابل تفکیک در گسترش این فرهنگ وجود داشتهاست:الف-عصر انئولیتیک ب-عصر مفرغ قدیم که شامل آثار دیدوبه،کیکتی و خزانت گورا طبقۀ ,E کوموکارتلی یا کارتلی پاییندر گرجستان میشود و به نظر جافاریدزه منطقهای است که در آن،فرهنگ کورا-ارسی رخ داده و منشأ گرفتهاست.
(بخشعلیف،1997)یک مرحله از نظر گاهنگاری باشمال غرب ایران متفاوت است(پوتیریدزه،2005)آنها به یکسان بودن فرهنگهای نخجوان و حوضۀ دریاچۀارومیه در هزارۀ چهارم و سوم پیش از میلاد اذعان کردهاند گرچه منشأ مردمان منطقۀ نخجوان را که در منطقۀدریاچۀ ارومیه سکنی گزیدهاند قبایل ساکن در جنوب سیبری،یعنی حدفاصل اورال تا کوههای آلتاییدانستهاند(بخشعلیف،1997:119)تعداد محوطههای کشفشده در دورۀ انئولیتیک و مفرغ قدیم را پس ازکشف کولتپه،150 محوطه گزارش کردهاند(نریمانوف و همکاران،2007:72)که تعداد قابل توجهی استولی چندان بیشتر از محوطههای زاگرس مرکزی در شمال غرب ایران در آغاز عصر مفرغ و روابط بردنمنطقهای آن به حساب نمیآیند.
با توجه به شواهد باستانشناختی و میزان اطلاعاتبه دست آمده میتوان مناطق فرهنگی مربوط به عصر مفرغ قدیم ایران را در ارتباط با مناطق غربی به سه دستۀکلی تقسیمبندی کرد: 1-منطقه زاگرس مرکزی 2-شمال غرب ایران 3-ایران مرکزی و مناطق حاشیهای.
Sagona 2003"on the origin of the Kura-Araxes cultura;complex"in Archaeology in the Borderlands,os Angeles PP.